Johan Dormeier en Indië

Column Alexander Münninghoff

Johan Dormeier en Indië



De column van de journalist Alexander Münninghoff


Ik heb mijn schoonvader nooit gekend, want hij stierf ruim een halve eeuw geleden en toen had ik mijn vrouw nog niet ontmoet. Dat ik nu toch een column aan hem wijd heeft ermee te maken dat ik in Toko Van Dis zit en dat ik ongeveer honderd brieven van mijn schoonvader heb gelezen, alle afkomstig uit ons Indië waar hij achtereenvolgens controleur buitengewesten, gouvernementssecretaris, assistent resident en lector adatrecht is geweest. Hij heette Johan Dormeier en leefde van 1907 tot 1960.
Hij studeerde rechten en indologie in Leiden, een studie waarbij je behalve adatrecht en Maleis ook praktische zaken als paardrijden en kennis van tropische ziekten leerde. In 1932 studeerde hij af en vertrok hij naar Celebes met de Marnix van Sint Aldegonde. Het was meteen zijn huwelijksreis, want vlak daarvoor was hij getrouwd met Elisabeth van Engelen, een meisje dat hij op een studentenfeest in Nijmegen had leren kennen en die hij vertederd ‘Bepje’ noemde.
Dormeier was in zijn Leidse jaren totaal bezeten geraakt van Indië. Hij was een aanhanger van de zogenaamde ethische richting, die, in navolging van Multatuli, aandacht vroeg voor de omstandigheden van de inlanders en een politiek voorstond die uitbuiting afwees maar streefde naar verheffing van het gekolonialiseerde volk, met als uiteindelijk doel een door Nederland begeleide Indonesische onafhankelijkheid. Aanvankelijk hadden de ethici de wind in de zeilen, maar twee communistische opstanden in het midden van de jaren twintig gooiden roet in het eten en rond 1930 was het woord ethiek weer goeddeels uit het vocabulaire van onze bewindhebbers verdwenen. Wat niet wil zeggen dat Johan Dormeier op zijn zelfverkozen buitenpost, evenmin als velen van zijn collega’s elders in de archipel, zijn mooie standpunten radicaal overboord gooide. Op een door hem gemaakte film zie je dat hij vanaf zes uur ’s ochtends al druk in de weer is met zaken als brug- en wegenbouw, naast een hoop administratie. Het stereotiepe beeld van de in tropenpak op de veranda whisky drinkende koloniaal, het veel vertoonde jetsetleven uit Indië, was op hem niet van toepassing.
In 1939 keerde het echtpaar voor het zogenaamde groot verlof voor een jaar naar Nederland terug. De band met het vaderland mocht immers niet te zeer door de lianen van het oerwoud verstikt worden, was de gedachte in Den Haag. Veel plezier heeft Johan Dormeier er niet aan beleefd. Hij maakte nog wel een vakantiereis per auto door Duitsland; de door hem geschoten beelden laten in München een woud van swastikavlaggen zien. Hij keerde hierna meteen naar Nederland terug. Toen op 10 mei 1940 de Duitsers binnenvielen was hij al enige tijd als officier onder de wapenen. Na de capitulatie dook hij geregeld onder. Waar en bij wie is niemand in de familie ooit te weten gekomen.

Toen in mei 1945 de ellende eindelijk voorbij was, bleek hij, behalve dat hij de vader van twee kinderen was geworden, ondergedoken en wel een proefschrift te hebben geschreven over het Banggaïsch adatrecht, waarop hij in juni van dat jaar in Leiden promoveerde. Het was de eerste promotie in Nederland na de bevrijding. Twee maanden later zat hij alweer in Indië waar hij, Bersiap of niet, als gouvernementssecretaris meewerkte aan het herinstalleren van het Nederlands gezag, dat middels het akkoord van Lingadjatti van november 1946 uitging van een Nederlands-Indische Unie die op termijn en onder begeleiding, dus nadrukkelijk niet via de rampokkende pemoedas en de daarmee samenhangende chaos, zou moeten leiden tot een zelfstandige staat Indonesië. Precies wat Johan Dormeier altijd voor ogen had gestaan. Hij werd naar Borneo gestuurd en liet zijn gezin overkomen naar de hoofdstad Bandjermasin. Hij was er klaar voor om mee te helpen aan de opbouw van dit door hem zo geliefde land.
Maar hij had het tijdsgewricht tegen. De ontwikkelingen verliepen voor grote groepen Indonesiërs te traag. De hierdoor ontstane spanningen leidden tot de politionele acties van zomer 1947 en december 1948. Voor enige vorm van opbouwwerk was geen plaats meer. Dormeier werd in de laatste maanden van het Nederlands gezag bevorderd tot assistent-resident en overgeplaatst naar Makassar. Na de souvereiniteitsoverdracht in december 1949 stuurde hij vrouw en kinderen terug naar Nederland maar bleef hij zelf in Makassar. Op verzoek van de plaatselijke Indonesische autoriteiten ging hij adatrecht doceren aan de universiteit. In zijn brieven uit die periode noemt Dormeier zijn situatie evenwel ‘rechteloos’ en in een reactie op de kabinetscrisis van 1951 verzucht hij: ‘Hier voelen alle Nederlanders zich demissionair’.

Uiteindelijk komt hij met kerstmis 1954 definitief naar Nederland terug als een van de allerlaatsten van het eens zo glorieuze bestuursapparaat, wat onder meer als consequentie heeft dat de betere bestuursbaantjes in Nederland, zoals burgemeester of iets hoogs bij Buitenlandse Zaken, al aan zijn eerder teruggekeerde collega’s vergeven zijn. Uiteindelijk wordt hij administrateur bij de TH in Delft.

Dan gaat, enkele maanden later, aan zijn doorzonwoninkje in Voorschoten de bel. Drie verkleumde Indonesiërs staan op de stoep. Ze hebben een dringend verzoek: wil de toean belanda alsjeblieft naar de universiteit van Makassar terugkomen? Ze hebben hem daar nodig ! Om hun argumenten kracht bij te zetten hebben ze een geschenk voor hem bij zich: een bril, teken van onomstotelijke geleerdheid.

Johan Dormeier is diep geroerd. Maar zijn besluit staat vast: het gezin gaat voor, zijn rol in Indonesië is uitgespeeld. Of misschien toch niet helemaal: een jaar later verschijnt er, uitgegeven door Wolters in Djakarta, een tweedelig leerboek, ‘Pengantar Ilmu Hukum’, ‘Inleiding tot de rechtswetenschap’, door Dormeier geheel in het Bahassa Indonesia geschreven. Nalatenschap van een Nederlander die oprecht het beste voor had met het land van zijn dromen en daar zijn beste krachten aan gegeven heeft.

geschiedenis24