Eerste bewijs gevonden voor toon- en klemtoonloze taal

Eerste bewijs gevonden voor toon- en klemtoonloze taal

Datum bericht: 21 september 2016

Het Ambon Maleis is een taal die geen klemtonen of tonen gebruikt om betekenis aan woorden te geven. Dat blijkt uit onderzoek van taalwetenschappers Raechel Maskikit-Essed en Carlos Gussenhoven van de Radboud Universiteit dat binnenkort in Phonology verschijnt. Het is voor het eerst dat er bewijs is geleverd voor zo’n taal.

Tot op heden waren er alleen talen bekend die woorden betekenis geven met klemtoon (zoals het Nederlands en het Spaans) of met toon (zoals het Igbo en het Chinees), of met allebei (zoals het Noors, Zweeds en Limburgs). Carlos Gussenhoven, emeritus hoogleraar algemene en experimentele fonologie: ‘Maar dat er een taal was die geen enkele woordprosodie heeft, zoals we dat in de taalwetenschap noemen, was nog niet goed vastgesteld.’ Ambon Maleis wordt door zo’n 250 duizend sprekers gesproken op Ambon en nabijgelegen eilanden in de Molukken.

Toon en klemtoon
Het Nederlands heeft woordklemtoon. Dat betekent dat elk woord een prominente lettergreep heeft in de uitspraak. In ólifant is dat de eerste, in okápi de tweede, en in krokodíl de laatste. Omdat alle woorden een klemtoon moeten hebben, horen sprekers van zo’n taal óók klemtoon in woorden van talen die geen klemtoon hebben.

Daarnaast maakt ongeveer de helft van de talen gebruik van toon. Gussenhoven: ‘In een toontaal kunnen tonen samen met klinkers en medeklinkers de klankvorm van een woord bepalen. In het Roermonds, dat zowel gebruik maakt van klemtoon als toon, bepaalt de toonhoogte waarmee je “haas” uitspreekt of je een haas of een handschoen bedoelt.’

Taal met klemtoon vaststellen
Ambon Maleis heeft evident geen toon, maar is tot op heden, net als het verwante Indonesisch, beschreven als een taal met klemtoon. Dat komt voor een deel doordat een spreker van bijvoorbeeld het Engels of het Nederlands er niks aan kan doen dat hij een klemtoon hóórt in elk Indonesisch of Ambon Maleis woord.

Om vast te stellen of het Ambon Maleis klemtoon heeft, hebben de onderzoekers nauwkeurige metingen gedaan van de plaats in het woord waar de toonhoogtepiek komt die verantwoordelijk is voor de waarneming van klemtoon bij sprekers van het Nederlands. In het Nederlands wordt die plaats bepaald door het begin van de klinker van de beklemtoonde lettergreep: de o van olifant, de a van okapi en de i van krokodil.

In het Ambon Maleis is er geen plek in een woord aan te wijzen dat de plaats van die piek goed voorspelt. De piek ligt zo’n beetje midden in het woord, zonder aan enige lettergreep gekoppeld te zijn. In dat laatste verschilt Ambon Maleis overigens van een taal als het Frans, dat óók geen woordprosodie heeft, maar waarin een toonhoogtepiek steeds terecht komt op een specifieke lettergreep, bijvoorbeeld de laatste lettergreep van het laatste woord in een zin. Sprekers van Ambon Maleis leggen ook geen nadruk in de zin, als in 'Ik bedoel die GROTE mango, niet die KLEINE'.

Subtiele verschillen
Het is erg lastig om zulke subtiele eigenschappen van een taal als toon, intonatie en klemtoon te onderscheiden. ‘In het geval van het Ambon Maleis helpt het als je een moedertaalspreker een test voorlegt met woorden die met verschillende klemtonen werden uitgesproken.’ Sprekers van een klemtoontaal hebben geen moeite om die klemtonen te herkennen en reproduceren, de sprekers van het Ambon Maleis maakt het weinig uit ‘Daarmee is het, voor zover nu bekend, de enige woordprosodieloze taal ter wereld.’

Publicatie
Raechel Maskikit-Essed, Carlos Gussenhoven: No stress, no pitch accent, no prosodic focus: The case of Ambonese Malay, Phonology 33, issue 2 (ongecorrigeerde pre-finale versie)

Radbout Universiteit