08-07-1995 / De verkeerde gok van de Indo's

De verkeerde gok van de Indo's

Op 17 augustus 1945 werd de Republiek Indonesië uitgeroepen. Soekarno werd president. Nederland erkende de nieuwe status van de kolonie niet en probeerde door militair ingrijpen in 1947 en '48, de zogenoemde politionele acties, het gezag te herstellen. Onder druk van de VS droeg Nederland op 27 december 1949 de soevereiniteit over, met uitzondering van Nieuw-Guinea. Dat eiland werd in 1962 door Indonesië ingelijfd.

Van 21 tot en met 31 augustus 1995 gaan koningin Beatrix, prins Claus en prins Willem-Alexander voor een staatsbezoek naar Indonesië.



Door André Beijen.

MEDAN - Harry Cologne is een Indische Nederlander, maar Nederlands spreekt hij niet. In het Indonesisch is hij nauwelijks verstaanbaar. Hij stoot nasale klanken uit die zich pas na veel herhaling laten ontcijferen.
Naast zijn linker wenkbrauw zit een gezwel, zijn tanden zijn weggerot en hij loopt op blote voeten. Hij draagt een verschoten groen overhemd dat valt over een vuile lange broek en ziet er uit als een armoedzaaier. Dat is hij ook.
Cologne (47) heeft betere tijden gekend. Maar dat was lang geleden toen hij als kind speelde in de tuin van het ouderlijk huis in Medan (Sumatra). Zijn vader, cipier in de gevangenis, was van gemengd bloed, evenals zijn moeder, dochter uit het huwelijk van Willem Maarten Westerman uit Arnhem en een Javaanse vrouw.
De Indische Nederlanders, ook wel Indo's genoemd, spiegelden zich in de vooroorlogse kolonie aan de Nederlandse elite. Eenzelfde status als de blanke Nederlander was voor hen niet weggelegd, maar in de koloniale standenmaatschappij stonden de Indo's boven de autochtone bevolking. Een positie die hen na de onafhankelijkheid van Indonesië zou opbreken.



De Tweede Wereldoorlog maakte een einde aan de koloniale droom en de volbloed Nederlanders keerden terug naar het vaderland. De Indo's stonden voor de keus: blijven en de Indonesische nationaliteit (warga negara) aannemen of een enkele reis naar het nooit bezochte land van hun blanke voorvaders.
Echt welkom waren ze daar niet. Al tijdens de Ronde Tafel Conferentie in 1949 tussen Nederland en Indonesië was Den Haag ervan uitgegaan dat de meeste Indische Nederlanders zouden (en moesten) kiezen voor de Indonesische nationaliteit. Het kabinet had zijn beleid op die gedachte afgestemd. Men vreesde dat de Indo's aanpassingsproblemen zouden hebben in Nederland.
Bovendien was er een praktisch bezwaar: de woningschaarste in Nederland, dat nog worstelde met de gevolgen van de oorlog, was groot. Een grote volksverhuizing vanuit de Oost was daarom niet wenselijk.
De politiek verkeek zich op de gevoelsmatige band van de Indo's met het koninkrijk. Het regende aanvragen voor de overtocht. De dringende aanbeveling van de Nederlandse autoriteiten om te opteren voor het warga negaraschap vond weinig gehoor.
Ook wettelijke barrières, waarbij Indische mensen die naar Nederland wilden aan de hand van - vaak niet meer op te sporen - officiële documenten moesten aantonen dat ze Nederlander waren, leverden voor Den Haag niet het gewenste resultaat op. Tussen 1945 en het eind van de jaren zestig vestigden zich in ons land ruim 300.000 Indische Nederlanders.

De ouders van Harry Cologne uit Medan verkozen aanvankelijk te blijven, maar zoals de meesten die dezelfde beslissing hadden genomen, kregen ze er later spijt van.
De positie van de Indo's - die in de jonge republiek niet zelden werden beschouwd als de voormalige handlangers van de blanke kolonisatoren - verslechterde in de jaren vijftig, mede onder invloed van de gespannen verhoudingen tussen Nederland en Indonesië over de kwestie Nieuw-Guinea.
De Colognes misten de boot. Onwetendheid over de 'terugkeerregeling naar Nederland', in de hand gewerkt door de bureaucratische rompslomp die moest worden vervuld, bezegelde hun lot. Harry's ouders stierven in armoede, zonder hun kinderen de gelegenheid te hebben gegeven een behoorlijke schoolopleiding te volgen.

Harry werkt nu als klusjesman bij een welgestelde familie. Zijn schamel inkomen wordt aangevuld met een maandelijkse bijdrage van de Nederlandse stichting Halin (Hulp aan Landgenoten in Indonesië).
Halin heeft een lijst samengesteld van behoeftige Indo's die een maandelijkse uitkering krijgen van 55.000 tot 75.000 rupiah (circa 50 gulden). "Voorwaarde is dat de mensen bewijzen moeten overleggen van hun Nederlandse afkomst", zegt dr Mariono, de Halin-vertegenwoordiger in Indonesië. De stichting houdt kantoor in een pand van de katholieke kerk in Jakarta omdat een vestigingsvergunning ontbreekt.
Mariono vertelt dat thans 960 gezinnen hulp ontvangen. "Dat zijn onze vaste klanten. In principe komen alleen mensen boven de zestig zonder enige bron van inkomsten in aanmerking, hun kinderen of kleinkinderen niet. Maar natuurlijk wordt er wel eens een uitzondering gemaakt."
Halin functioneert ook als een soort postkantoor. "Indische gezinnen in Nederland sturen via ons vaak geld naar achtergebleven familieleden. Wij zorgen dat het op de bestemde plaats komt. Het is voordeliger via Halin geld op te sturen omdat de stichting van de bank de gunstigste omwisselkoers krijgt", legt Mariono uit.

Het bestaan van de stichting is Willem Dijkstra (74) niet bekend. Ook Boetje de Wijngaert (67) en Ronald Bodamer (67), allen Indo's die gekozen hebben voor het Indonesisch staatsburgerschap, kennen Halin niet.
Het drietal zit op het platje voor het guesthouse van Jimmy Jansen in Medan. De Indische gemeenschap in de grote havenstad telt zo'n zestig gezinnen. Jansen heeft dankzij zijn pension, dat zeer populair is bij Nederlandse vakantiegangers, geen geldzorgen. Dat geldt niet voor zijn drie Indische vrienden die moeite hebben de eindjes aan elkaar te knopen. Per gezin moeten zij maandelijks rondkomen van 200 gulden of minder.

De levensgeschiedenis van het allengs groter wordende gezelschap voor Jansens huis is bepaald door de oorlog en de gewelddadige pogingen van Nederland in de daaropvolgende jaren de onafhankelijkheid van Indonesië tegen te houden.
"Terugkijkend kun je zeggen dat de Indo's die na de oorlog hier zijn gebleven, verkeerd hebben gegokt", zegt Dijkstra op een wijze die geen tegenspraak duldt. Zijn zware brilmontuur verschaft hem een streng uiterlijk. Hij is de onbetwiste autoriteit in het gezelschap en wellicht daardoor het mikpunt van goedmoedige grapjes over zijn 'voorkeur voor jonge vrouwen' en zijn donkere huidskleur ('zelfs voor een Indo ben je wel erg zwart').
"We hoopten in de republiek een soort tussenpersoon te worden voor Nederland en Indonesië. De Nederlands-Indonesische Unie verschafte ons die hoop." (In 1949 bekrachtigden beide landen een samenwerkingsverband binnen een Unie met de Nederlandse koningin aan het hoofd.) "De Unie was een lege huls", aldus Dijkstra. "Toen Indonesië in 1956 de Unie opzegde, stonden wij met lege handen."
Er waren ook persoonlijke redenen om te blijven. "Veel Indo's waren getrouwd met Indonesische vrouwen. Die wilden natuurlijk niet weg." Dijkstra, eveneens gehuwd met een Indonesische, probeerde er het beste van te maken. Hij bekeerde zich zelfs tot de Islam. "Noem het maar gerust chrislam", lachen zijn makkers. "Als islamiet mag je vier vrouwen hebben en als christen kun je alcohol drinken en sateh van varkensvlees eten."

De Indo's hebben een gecompliceerde verhouding met Nederland. Hun genegenheid komt tot uiting in de wens zich er alsnog te vestigen voor een onbezorgde levensavond. Tegelijkertijd heerst er verbittering over de Nederlandse onverschilligheid over het lot van de overgebleven Indo's, die tijdens de oorlog en de roerige na-oorlogse jaren uit naam van het Koninkrijk streden tegen de Indonesische nationalisten. Vooral op de wijze waarop Nederland zijn 'financiële schuld' afwikkelt, hebben ze kritiek.

Indo's in Medan: Bob Smit, Emiel du Celliée Muller, Jimmy Jansen, Boetje de Wijngaert en Frans Hall (vlnr).

Dijkstra: "Wij zaten als Nederlandse militairen in Japanse krijgsgevangenkampen en hebben recht op een WUV-uitkering. (Wet uitkeringen vervolgingsslachtoffers aan ex-geïnterneerden die lichamelijke schade hebben ondervonden van hun gevangenschap.) "Nederland heeft de hoogte daarvan gebaseerd op ons inkomen van voor de oorlog. Ik krijg een vijfde van wat men in Nederland uitkeert. In Den Haag zegt men dat Indonesië niet wil dat er meer wordt betaald omdat dat kwaad bloed zou zetten. Men zegt dat het niet te verkopen valt dat degenen die de oorlog hebben verloren - wij dus - beter kunnen leven dan de overwinnaars. Dat is allemaal flauwekul."
Dijkstra briest: "Er is geen land ter wereld dat zo met zijn oud-gedienden omgaat. In Den Haag gaat men gemakshalve voorbij aan het feit dat er hier geen sociale voorzieningen bestaan. Als we ziek worden, wat niet vreemd is gezien onze leeftijd, zijn we zwaar de pineut."

Boetje de Wijngaert heeft de afgelopen vijftig jaar in armoede doorgebracht. Hij zat als kind in een Jappenkamp en heeft een ernstig spraakgebrek opgelopen als gevolg van mishandeling door de kampbewakers. Een behoorlijke baan heeft hij daardoor nooit kunnen krijgen. Als los werkman scharrelde hij zijn kostje bij elkaar. De Wijngaert komt niet in aanmerking voor de WUV omdat hij pas in 1946 werd opgeroepen voor de militaire dienst. (Dijkstra: "Praten kon hij nauwelijks, maar hij mocht wel Majesteits wapenrok dragen".)
De Wijngaert deed mee aan de politionele acties. In 1950 werd hij voor de keuze gesteld: overgaan in het Indonesisch leger of naar Nederland. De eerrste mogelijkheid wees hij van de hand. "Mijn broer was al eerder naar Nederland gegaan en was daar soldaat. Ik wilde niet de kans lopen ooit tegen hem te moeten vechten", hakkelt hij.
Naar Nederland wilde De Wijngaert niet want hij moest zorgen voor zijn zusje dat haar man had verloren en in Indonesië moest blijven. Bij zijn pogingen om een uitkering krachtens de Wet uitkeringen burgerslachtoffers (WUBO) te krijgen stuitte hij op een onwaarachtige blokkade.
"In Medan was er maar één man die van Den Haag een aanvraagformulier voor de WUBO had ontvangen. Ik heb zijn formulier gekopieerd en opgestuurd naar Den Haag." Na lange tijd kreeg De Wijngaert een brief terug. Hij geloofde zijn ogen niet toen hij las 'dat zijn aanvraag voor een aanvraagformulier' voor de WUBO in goede orde was ontvangen.

De anderen die het absurde verhaal kennen stikken bijkans van de lach. De Wijngaert wordt erdoor van de wijs gebracht, maar Dijkstra schiet hem te hulp. "Vervolgens hoorde of ontving De Wijngaert lange tijd niets. Toen hij uiteindelijk weer eens informeerde schreef men hem dat er nooit aanvragen worden opgestuurd, tenzij daar nadrukkelijk om wordt gevraagd."

"Tja, misschien wacht men in Den Haag net zol lang tot we dood zijn", zegt Ronald Bodamer. Voor het zover is wil hij graag nog een paar jaar genieten van het leven. "In Nederland."
Bodamer verhuisde in 1936 vanuit Medan met zijn ouders naar Hilversum. Hij werd in de oorlog in Duitsland te werk gesteld. In 1948 ging hij als dienstplichtige naar Indonesië waar hij meedeed aan de tweede politionele actie. "Ik bleef hangen aan een meisje uit Sumatra en onder druk van haar familie en de Nederlandse regering ben ik Indonesiër geworden."
Daarvan heeft hij spijt tot op de dag van vandaag. "Overal werd ik gezien als die Hollander. Het werd me onmogelijk gemaakt goede huisvesting te vinden of carrière te maken. Thuis voel ik me buitengesloten, want de familie van mijn vrouw spreekt Karonees (een Batak-taal). Dat versta ik niet."
"De verantwoordelijkheid voor de opvoeding van mijn kinderen hield me overeind. Nu die allemaal het huis uit zijn, is er niets dat me bindt en wil ik naar Nederland. Mijn vrouw niet, maar ze vindt het niet erg als ik ga. Mijn familie in Nederland is boos op mij en zegt: je wilt je gezin in de steek laten."

Bodamer schudt het hoofd: "Ze hebben gemakkelijk praten, ik heb geen vaste inkomsten, geen pensioen of zo, want ik ben nooit in overheidsdienst geweest. Los daarvan hebben we hier tijden meegemaakt, waarin het niet prettig was van Nederlandse afkomst te zijn."
Hij vertelt over de rebellie van 1958 in Medan tegen de centrale regering van Soekarno in Jakarta. "Alle Nederlandse bedrijven werden genationaliseerd, ook de Handelsvereniging Amsterdam waar ik werkte. Dat maakte mijn toekomst onzeker. De rebellen op Sumatra vonden dat Soekarno zich te veel liet leiden door de communisten en kwamen in opstand. Intussen kreeg ik van Jakarta opdracht in verband met de nationalisatie de overdracht van de administratie van mijn bedrijf te verzorgen. Onder de werknemers bevonden zich nogal wat rebellen. Ik zat tussen twee vuren en werd door beide partijen bedreigd."
De centrale regering onderdrukte de opstand met harde hand. Bodamer: "De opstandige werknemers werden meegenomen naar de rivier en geëxecuteerd. Wekenlang dreven er lijken in het water."

Bob Smit (53) heeft zijn eigen herinneringen aan die roerige tijden: "Het was 6 maart 1958. Mijn zus zou de volgende dag trouwen. De avond ervoor droomde ze dat ze een briljanten ring had die plotseling in duizenden stukjes uiteenviel. Dat is een slecht voorteken, zei mijn moeder. De volgende dag stonden de pantserwagens van het leger dat was geland op de Medanese luchthaven Polonia voor de deur. Man, wat was ik bang."

Dijkstra herinnert zich dat de opstandelingen, onder wie ook militairen uit Medan, de bank beroofden. "Ze gaven jongeren 20.000 rupiah als ze wilden vechten tegen de regeringstroepen. In de strijd hadden die jongens geen schijn van kans, ze werden bij bosjes neergeknald."

Zeven jaar later verkeerde Medan weer in staat van oorlog. "Na de communistische couppoging tegen Soekarno trokken bataljons van de Brawijaya- en Diponegoro-divisie naar de stad om communisten en met hen sympathiserende in Medan gelegerde militairen te ontwapenen. Duizenden zijn er toen vermoord", aldus Smit.
Hij is in Indonesië gebleven omdat zijn ouders niet weg wilden. "Ik heb voor hen gezorgd toen ze ziek werden, de andere kinderen vertrokken." Na de dood van zijn ouders werkte hij lange tijd als chauffeur van een Nederlands echtpaar. Nu is hij al 3,5 jaar werkloos. "Met een Nederlandse naam heb je weinig kans op een baan, zeker bij de overheid. Ik zou graag vertrekken, maar heb geen papieren."
Smit heeft niet in een Jappenkamp gezeten. Hij was te jong voor de dienstplicht en heeft geen recht op welke Nederlandse uitkering ook. Hij leeft van de bijdragen van zijn volwassen zonen die hem 'af en toe wat toeschuiven' en pakt alle losse baantjes aan. Soms gaat hij met een kameraad naar het bos om te jagen op wilde varkens. "Van de verkoop van het vlees kan ik weer een dagje vooruit. Maar het aantal varkens neemt af. Er komen steeds meer rijke lui die voor de sport jagen. Zij rijden in terreinwagens en huren drijvers. Nog even en dan is dat ons ook afgenomen."


AD, 08-07-1995