De Goewa Setjang

De Goewa Setjang

De grote krawang of rebel dan wel nationale held, Pangéran Dipa-Negara heeft, alvorens hij de vaan des opstands verhief, grote reizen over Java gemaakt. Daarbij heeft hij, behalve ‘tempels’ (moskeeën) meermalen grotten bezocht, bijv. de befaamde goewa Langsé aan Java’s Zuidkust, waar hem de godin van de Zuidzee, de Ratoe Lara kidoel zou zijn verschenen. Niet ver vandaar had deze wonderbare zeegodin ook met zijn voorvader, de stichter der dynastie Sénapati kennis gemaakt.


Doch de belangrijkste verschijningen vonden in een andere grot plaats, nl. de Goewa Setjang in het Selarongse, aldus genoemd naar een verfhout-leverende boom of heester (setjang). Deze spelonk is echter niet louter door de inwerking der natuur ontstaan, zoals die van Han of Remouchamps in België, maar hij is door de hand van de mens bijgewerkt. Pangéran Dipa-Negara zou hem lang vóór zijn opstand door zijn ondergeschikten meer hebben uitgehold en uitgebreid, hetgeen een groot en omslachtig werk moet zijn geweest. Dipa-Negara had nl. in die buurt een apanage, waarvan de inwoners tot zijn dienst stonden. Ook bezat hij een eigen woning waarvan nu geen spoor meer over is. In deze half-kunstmatige grot vertoefde Pangéran Dipa-Negara meermalen, vooral in de moslimse Vastenmaand. Hij placht er dan te bidden en had er visioenen, die voor zijn latere loopbaan van groot belang waren.

In zijn autobiografie, die als Babad Dipa-Negara bekend staat en door de firma Rusche werd uitgegeven, terwijl het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde te Leiden er een Nederlandse vertaling van bezit, vermeldt hij de grot meer dan eens. Hij geeft er zelfs een beknopte beschrijving van. Doch uitvoeriger wordt de grot met zijn naaste omgeving beschreven in P.J.F. Louw’s reuzenwerk betreffende de Java-oorlog (deel I blz. 434-6). Bovendien heeft de schrijver als bijlage op dit nuttige werk een goede lithografie laten maken, vervaardigd naar een tekening van P. Schreuder. Hieruit kunnen we duidelijk opmaken dat de grot feitelijk uit drie holen bestaat, die geen verbinding met elkaar hebben.

Het eerste, meest linkse hol, is een ruimte van 80 voet in het vierkant bij een hoogte van 20 voet. Op de wanden zijn Javaanse spreuken ingebeiteld, terwijl de grond geëffend is. De toegang werd eertijds afgesloten door een smaakvol gebeeldhouwde deur tussen twee pilaartjes. Daarbinnen bevonden zich enige stenen rustbanken, die tevens als bergplaatsen zouden gebruikt zijn (er onder?).
Het tweede, middelste hol was nauwelijks een grot te noemen, daar het slechts een geringe diepte had. Toch was deze ruimte zeer belangrijk, daar zij als bidvertrek diende. Bij de ingang bevond zich een groot rechthoekig bassin, voorzien van treden en gevuld met kristalhelder water, afkomstig uit de rots. Het water druppelde nl. voortdurend van de bergwand omlaag. Men kan zich voorstellen dat dit zuivere bronwater diende voor de rituele voetwassingen, vereist bij het moslimse gebed. Ook placht men het te drinken alvorens ten strijde te trekken, daar het onkwetsbaar zou maken. Vermeld wordt, dat de ‘priesters’ er dan ook behoorlijk wat geld voor vroegen.
Het derde, meest rechtse vertrek, waarin wel een dertigtal mensen konden bivakkeren, was het grootste. Het was vijf en een halve meter diep en wel zeven meter breed, en terwijl het bij de ingang slechts 1.25 m hoog was, bedroeg de hoogte bij de achterwand wel 3.25 m. Daar het vaak als kookplaats werd gebruikt waren de wanden zwart berookt als in een echte dapoer. Het werd daarom ook wel ‘goewa istri’ genoemd. De vloer was geplaveid met platte, onregelmatige witte stenen, terwijl ook nog de sporen van een vroegere afsluiting aanwijsbaar waren.
Voor deze drie holen strekte zich een vlak terrein uit, dertig voet breed doch wel vierhonderd lang. Hierop plachten de ondergeschikte hoofden te zitten, wanneer zij bij Pangéran Dipa-Negara hun bevelen kwamen vragen, vertelde men naderhand.
Pangéran Dipa-Negara, die de grot min of meer als zijn ‘kraton’ beschrijft, zat er vaak bij te mediteren op een grote platte steen, Ambar-Madja genaamd.
Een hoog bosje sloot de toegang en voorplein voor nieuwsgierige blikken af. Die bomen stonden aan de rand van een tweehonderd meter diepe afgrond, zodat men er slechts langs een smal en bochtig voetpad bij kon komen.


De Goewa Setiang, waar Dipa-Negara vaak verbleef.
a. De toegang tot het eerste hol
b. Het middelste hol dat als bidvertrek diende
c. In dit grootste vertrek konden wel dertig mensen bivakkeren


In Louw’s dikke boek wordt driemaal een bezoek van de grote Rebel aan Goewa Setjang vermeld, ofschoon hij er stellig vaker geweest moet zijn. Bij twee van die vermelde bezoeken wordt over visioenen gesproken.
Het eerste bezoek viel kort na de benoeming van de driejarige raden mas Menol tot opvolger van zijn vader, sultan Amangkoe-Boewana IV. Pangéran Dipa-Negara, die in stilte gehoopt had zelf sultan te worden, werd toen tot wakil, voogd, benoemd, of, zoals hij het zelf verbitterd omschreef, tot emban, kinderoppasser. Zijn hart was daardoor geheel verbrijzeld, het was alsof hij ineens gestorven was. Lang weigerde hij het besluit tot verheffing van de jonge Menol te tekenen of te bezegelen, ging er tenslotte noodgedwongen toe over. Doch hij koesterde intussen zelfmoordplannen.

Op de 27e van de Poewasa-maand van 1824 begaf hij zich als gewoonlijk naar de grot Setjang. Na het gebed zat hij op de grote steen Ambar-Madja en had zijn ogen bijkans gesloten, toen er opeens iemand voor hem stond, aangedragen als door een windvlaag. Zijn kleding was als die van een hadji. Naar de reden van zijn komst ondervraagd, verklaarde de verschijning door Ratoe Adil te zijn gezonden, die op de berg Rasamoeni woonde. Daarheen voerde hem nu de vreemde boodschapper. De Ratoe Adil op de top van de berg wedijverde in glans met de zon. Hij droeg een groene tulband, wit waren zijn buis, broek en opperkleed, doch hij had een rode sjaal. Kleedde Pangéran Dipa-Negara zich later aldus op zijn Arabisch? De Ratoe Adil sprak Dipa-Negara aan met de naam Ngabdoelkamid en gelastte hem met zijn leger Java te overweldigen. Zijn lastbrief was slechts de Koran, zodat het hier een godsdienstoorlog zou betreffen. Eerst weigerde de prins, hij kon geen lijken (bloed) zien, doch de Ratoe Adil was onverbiddelijk. Dipa-Negara moest de wil van de Allerhoogste volbrengen.

Omtrent het tweede verblijf in Goewa Setjan ontbreken bijzonderheden, doch tijdens het derde bezoek, ná het middaggebed, wederom op de 27e van de Vastenmaand 1825, hoorde Pangéran Dipa-Negara uit de verte een duidelijke stem: ‘Hoor Ngabdoelkamid! De Heer des Heelals geeft u van nu af aan de naam van Sultan Ngabdoelkamid Eroe-Tjakra Sajidin Panatagama van Java, Chalifat Rasoeloellah, Dienaar van de Geprezene, Messias, Onze Heer, Regelaar van de Godsdienst, Stedehouder van de Gezant Gods’.
Op de steen gezeten had hij wederom een visioen. Hij zag nu acht mannen komen, dragende hoofddoeken met neerhangende slippen. Allen schitterden als de volle maan. Zij lazen hem een lastbrief voor en wederom kreeg hij de reeks wonderbare titels te horen, welke wedijveren met die der vorsten van Soerakarta en Djokjakarta. Toen ontwaakte hij, als uit een droom.

Enige maanden later gaven de Nederlanders door een onvoorzichtige wegaanleg dwars over het erf van Pangéran Dipa-Negara deze welkome aanleiding om de bloedige Java-oorlog te ontketenen, welke duizenden mensenlevens zou opeisen en de prins in ballingschap weg van Java zou voeren. Zijn naam zou daardoor evenwel onsterfelijk worden.
Na het uitbreken van de oorlog begaf Pangéran Dipa-Negara zich naar zijn woning in Selarong, daar zijn deftige behuizing te Tegal-Redja bij Djokjakarta in vlammen was opgegaan. Hij zal daar vrijwel steeds in de tweede helft van het jaar 1825 verbleven zijn en moet dan meermalen de Goewa Setjang bezocht hebben. Nadat de Nederlandse autoriteiten wat van de schrik bekomen waren en hun positie in Djokjakarta (de Javaanse kraton, de Pakoe-Alaman en de benteng Vredeburg) enigszins veilig hadden gesteld, hebben zij in het najaar verschillende aanvallen op Selarong gedaan, aangezien zij daar de aanwezigheid van de grote Rebel vermoedden. Terecht meenden zij dat, indien zij er in mochten slagen deze gevangen te nemen, de opstand zijn ruggegraat zou hebben verloren. Men was echter slecht op de hoogte van de situatie, werkte gebrekkig samen, terwijl de Javaanse verzetslieden zich soepel terugtrokken. Hun ongetwijfeld zware verliezen werden gemakkelijk in de opstandige dessa’s weer aangevuld, en de grote Rebel bleef zelf onzichtbaar.
Het is inderdaad opmerkelijk hoe zelden deze zich binnen het bereik van de Hollandse geweren waagde. Wel wisten de troepen van generaal van Geen (een Gentenaar van afkomst) bij een omsingelingspoging door zeer zwaar terrein de grot te bereiken waar Dipa-Negara zich bij voorkeur ophield, doch men besefte van Nederlandse zijde blijkbaar niet de bovennatuurlijke betekenis van deze heilige plek. (Louw I, 411)
Hoe het zij, voorlopig kwam het niet tot een blijvende bezetting van Selarong en Pangéran Dipa-Negara zal weer naar zijn woning en grot teruggekeerd zijn.

Na de regentijd van 1825-’26 was Pangéran Dipa-Negara niet meer zo honkvast. Vooreerst breidde de opstand zich zo geweldig uit dat hij in het najaar zelfs Soerakarta bedreigde. Bij Gawok bereikte zijn macht haar hoogtepunt. Hij werd er teruggeslagen en zelfs gewond. Daarna werd hij langzaam teruggedrongen en het door generaal de Kock ingevoerde bentengstelsel belemmerde hem sterk in zijn bewegingen, zodat Selarong en de grot voor hem onbereikbaar werden. Met name was dit het geval toen de befaamde Toontje Poland, over wie men tijdens onze oorlog met Japan in militaire kringen nog steeds sprak, commandant werd van de benteng Bantoel ten zuiden van Djokjakarta. Dipa-Negara kon de Goewa Setjang dus niet meer bezoeken, doch des te vaker verschenen er Nederlandse officieren, hoewel niet bepaald om te mediteren. Integendeel! W.A. van Rees heeft er smakelijk over geschreven in zijn boek ‘Toontje Poland’(dl II, hoofdst. 24).

Voor de officieren was de naburige grot een bron van genoegen. Kwam er bezoek, dan ging men daar dejeuneren of dineren. Soms werd er zelfs feest gevierd. Koelies droegen er kisten met proviand en servies naar toe. Een peloton cavalerie zorgde voor de veiligheid, terwijl tamboers en hoornblazers meegenomen werden voor de weinig welluidende muziek. ‘Matig drinken behoorde tot de zeldzaamheden’. Bij gelegenheid dat de kapitein-kwartiermeester Odenthal en een zestal heren uit Semarang overgekomen waren, die zelf voor een vermoedelijk rijke provisie hadden gezorgd, heerste er zo’n goede stemming onder de feestvierenden dat men zich aan de grootste baldadigheden overgaf. Majoor van Ganzen, die kort tevoren (11 juni 1828) die rang had verworven, trouw bijgestaan door Toontje, vernielde al wat hij kon, beschadigde zelfs de steen die Dipa-Negara tot zitbank had gediend, de vermaarde Ambar-Madja en – wat veel erger was – bevuilde zelfs het heilige water. Men vrage niet hoe!

De Javaanse bedienden die van deze heiligschennis getuige waren hadden het hoofd geschud en ‘tjelaka besar’ voorspeld. Misschien droegen zij er zelf wel toe bij om die voorspelling te doen uitkomen, meent van Rees. Maar het kan ook wel een natuurlijk gevolg zijn van de buitengewone uitspatting. Zoveel is zeker, dat majoor van Ganzen en Toontje twee dagen later ernstig ziek werden. Poland, die een ijzersterk gestel had, had het geluk spoedig te herstellen. Maar van Ganzen moest naar het hospitaal te Djokja vervoerd worden en was binnen vier dagen een lijk (4 september 1828). Had men soms ’s Konings verjaardag (18 augustus) zo uitbundig gevierd.

Na de oorlog, toen de benteng te Bantoel werd opgeheven, kwamen er geen luidruchtige officieren meer in de Goewa Setjang, doch ook de bevolking schijnt haar eerbied voor deze heilige plaats verloren te hebben. Dipa-Negara had immers de oorlog verloren en was verbannen naar het verre Menado. ‘Had hij gewonnen, dan zou dit anders geweest zijn,’ zei eens een oude Javaan. De Javanen gingen er niet meer heen omdat de plaats hen niet meer interesseerde. Pas tegen het einde van de eeuw, toen de Hr. Louw met zijn enorme Java-oorlog (6 dikke delen) bezig was, verzamelde deze gegevens over de grot en plaatste zelfs een afbeelding ervan in zijn eerste deel. Het zou mij niet verbazen als men thans de heilige grot van Setjan opnieuw veel eer bewijst omdat Pangéran Dipa-Negara, de grote nationale held, er geïnspireerd zou zijn tot zijn grootse, maar rampspoedige loopbaan. Deze Prins, die waarschijnlijk nu moeite zou hebben om zijn idealen in die van het huidige geslacht te herkennen, wordt thans ten rechte of ten onrechte gevierd als een voorloper der Indonesische onafhankelijkheid, zodat men er zeer op gebrand is om herinneringen aan deze grote, tragische figuur te bewaren of te verwerven.



Uit: Wonderlijke verhalen uit de Indische historie
Dr H.J. de Graaf