Suharti, troostmeisje in het soldatenbordeel

Slachtoffers seksuele dwangarbeid praten eindelijk
Suharti, troostmeisje in het soldatenbordeel

Schaamte en stigmatisering hebben voormalige troostmeisjes decennialang de mond gesnoerd. Nu pas vertellen de vrouwen die tijdens de oorlog seksuele dwangarbeid moesten verrichten hun levensverhaal. Suharti was pas 14: ‘Tien uur per dag moesten we klaarstaan voor de Japanse militairen.’

door Hilde Jansen


Jakarta. ‘Vroeger zag het er hier heel anders uit.’ De tachtigjarige Suharti staat op de parkeerplaats van het Pertamina-ziekenhuis in Balikpapan in Oost-Kalimantan. Achter haar raast het verkeer richting haven, de zeewind blaast haar schouderlange haren door elkaar.
Voor Suharti begon op deze plek in 1943 de grote omslag in haar leven op het eiland Borneo, ver van haar huis op Oost-Java, waar mensen een andere taal spraken. Ze was net veertien en dacht een schoolopleiding te gaan volgen. Dat had het dorpshoofd haar ouders verteld.

Overstuur
In het ziekenhuis in Balikpapan besefte ze dat ze bedrogen was. Ze raakte volledig overstuur toen ze naakt op bed werd onderzocht door een Japanse arts. Dat had ze nog nooit meegemaakt. Ze zou er snel genoeg aan wennen. Eenmaal in het bordeel moest ze elke week naar het ziekenhuis voor controle, een jaar lang. Het werd een uitstapje, vertelt Suharti. “Even weg uit het lange huis op palen waar we tien uur per dag klaar moesten staan voor Japanse militairen, elke dag weer.”
In het legerbordeel in Balikpapan verliest Suharti haar Indonesische naam. Voordat ze Miki heet en haar intrek neemt in kamer 3 wordt ze in het gastenverblijf ontmaagd door Onno, een hoge Japanse militair. Hij is speciaal uit het naburige Sanga-Sanga gekomen om een week met een van de meisjes van de nieuwe lichting door te brengen.
“Ik was zo bang dat het zweet me uitbrak, omdat ik voor het eerst met een man alleen was. Maar Onno was aardig en beleefd, hij trok mij bij zich en vroeg ‘waar kom je vandaan, hoe oud ben je?’ Ik zweeg en begon te huilen, de tranen waren niet te stoppen. Ik moest mijn nachtkleding aantrekken. Alleen een broekje. Ik was als verlamd. ‘God ziet dit, God is mijn getuige’, dacht ik alleen maar. Naderhand pakte Onno zijn zakdoek en veegde het bloed weg.”
De eerste week hoefde Suharti alleen met hem te slapen. Daarna moest ze elke dag zeker tien mannen bedienen, van twaalf tot vijf uur en van zeven tot twaalf uur, in het weekend nog langer. “We zaten als vogeltjes in een kooi gevangen. We konden niet weg. ”Troostmeisjes werden de dwangprostituees zoals Suharti eufemistisch genoemd. Voor de Japanners was het een puur pragmatische maatregel. Gecontroleerde seks moest grootschalige verkrachtingen voorkomen. In Indonesië alleen zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog naar schatting 20.000 vrouwen tot prostitutie gedwongen, waaronder ook zo’n 300 Nederlandse. In heel Azië belandden 200.000 vrouwen in de Japanse ‘trooststations’.

Geronseld
Sommige meisjes werden door Japanse militairen van straat opgepikt of thuis opgehaald en bedreigd, maar de meesten werden geronseld door landgenoten: door lokale autoriteiten of bemiddelaars. Ze werden gelokt met valse beloften en met stille dwang afgevoerd.
Schaamte heeft de vrouwen decennialang de mond gesnoerd. Velen zwijgen nog steeds. Suharti is een van de weinigen die haar verhaal wil vertellen, aangemoedigd door haar inmiddels overleden vriendin Mardiyem. Zij kenden elkaar uit het bordeel in Banjarmasin, waar Suharti belandde nadat de stad Balikpapan eind 1944 werd gebombardeerd door de geallieerden. Mardiyem zat er toen al ruim twee jaar.
Suharti kijkt strak voor zich uit. Borneo is tegen wil en dank haar tweede thuis. Haar zeven kinderen zijn er allemaal geboren en getogen, en gebleven. Zij logeert een paar maanden bij het ene kind en dan weer een tijdje bij het ander. Ze heeft heimwee naar Java. Altijd gehad. De naoorlogse chaos maakte een onmiddellijke terugkeer onmogelijk.
Suharti en haar voormalige collega’s bleven jarenlang een bron van roddel. Suharti meed iedere confrontatie. Over het bordeel werd met geen woord gerept. Ze stortte zich op haar gezin.
Mardiyem nam in 1993 het voortouw toen ze de krant opensloeg en de kop ‘Slachtoffers van het Japanse leger gezocht’ las. Ze hoefde niet lang na te denken. Mardiyem was de eerste Indonesische dwangprostituee die publiekelijk genoegdoening eiste. De publiciteit betekende het einde van hun cateringbedrijfje en het huwelijk van een kleinkind van Suharti ging bijna niet door. Regeringsleiders beten hen toe dat ze niet met hun zonde te koop moesten lopen, maar streken wel het smartengeld van het Japanse Asian Women Fund op. Suharti kan er nog boos over worden. Zij blijft vechten voor eerherstel. Het verleden laat haar niet los.



Dit is een deel uit Ontheemd uit het boek Schaamte en Onschuld. Het verdrongen oorlogsverleden van troostmeisjes in Indonesië van AD-correspondente Hilde Janssen met foto’s van Jan Banning (uitg. Nieuw Amsterdam). In de Kunsthal in Rotterdam start vandaag de fototentoonstelling Troostmeisjes van Jan Banning.


AD – zaterdag 24 april 2010

Van Osch Film Produkties heeft een documentaire gemaakt over Indonesische troostmeisjes.

Wat zijn de herinneringen van de vrouwen - voormalig rijksgenoten - en wat is het effect van hun verborgen en verdrongen pijn?
Een film vol schaamte, ontkenning en schoorvoetend vertelde levensverhalen. Verteld door de ogen van fotograaf Jan Banning (World Press Photo 2004) en journaliste Hilde Janssen, die op zoek gaan naar deze Indonesische vrouwen en hun verhalen.'

De tentoonstelling met foto's van Jan Banning hangt vanaf 23 april 2010 in de Kunsthal, Rotterdam. Tegelijkertijd komen de boeken Schaamte en Onschuld (Hilde Janssen) en Troostmeisjes (Jan Banning) uit.
De documentaire wordt op 15 augustus 2010 uitgezonden (NOS, 52 min.). Vanaf die datum is de DVD leverbaar.

Klik hier voor de trailer van de documentaire

Ultieme waarheidsdocumenten

Fotografie – Troostmeisjes
Jan Banning werkt met de passie van een wetenschapper

Wainem 1925, Mojogedang, Midden-Java

Rotterdam – Het portret van Wainem is het bekendste beeld uit de nieuwste serie van Jan Banning, Troostmeisjes. Het is niet moeilijk te begrijpen waarom dat is. Het is de foto die het meest contrasteert met de titel. Troostmeisjes – je voelt dat dit een joekel van een eufemisme is, een sussend woord dat associaties oproept met zachte oma-armen en onschuldige warmte, en dan WAM – krijg je Wainem.

Wainem is boos. Zo ziet ze er tenminste uit: gefronst voorhoofd, gerimpelde neus, rechte mond en ogen die onweren en regenen tegelijk. Haar schouders zijn opgetrokken, haren verstopt onder een wit mutsje. Ooit, tijdens de Tweede Wereldoorlog, was zij een troostmeisje, een door de Japanse bezetters tot prostitutie gedwongen jonge Indonesische vrouw. Samen met naar schatting tweehonderdduizend andere jonge vrouwen, meisjes soms van 11, 12, 13 jaar, werd ze tewerkgesteld door Japanse soldaten.

Ze moest matten vlechten en eten koken. En daarvoor en daarna en ertussendoor moest Wainem heel andere dingen doen, dingen waarvoor ze zich nu, zo’n 65 jaar later, nog altijd schaamt. Daarom houdt ze alles en iedereen met die borende blik op afstand: het verleden, de fotograaf met zijn grote camera, en iedereen die nu haar beeltenis kan zien. Daar hangt ze, haar gezicht op groot formaat in de Rotterdamse Kunsthal, samen met lotgenoten. Daar staat ze, op het omslag van het bijbehorende boek, en op de tentoonstellingsuitnodiging. Je kunt onmogelijk om haar heen.

Twee jaar lang reisden Jan Banning en journalist Hilde Janssen door de Indonesische archipel. Ze waren op zoek naar de gezichten achter het grootschalige misbruik. Dat was nog niet makkelijk, zo lees je in Janssens boek Schaamte en onschuld. Het verdrongen oorlogsverleden van troostmeisjes in Indonesië, dat parallel verscheen aan Bannings fotoboek Troostmeisjes, en waarin Bannings portretten in zwart-wit staan.

Sommige slachtoffers hadden hun verleden zo ver weggestopt dat zelfs hun naaste familie er niets van wist. Interviews verliepen stroef omdat buren konden meeluisteren. In totaal interviewden en fotografeerden Janssen en Banning vijftig voormalige troostmeisjes, het bovenste topje van een gigantische ijsberg.

Pas wanneer je beseft hoe groot het zwijgen is dat dit kleine aantal vrouwen na zolang heeft doorbroken, weet je hoe de gedetailleerde portretten van Banning moeten worden opgevat. Hoe ze moeten worden gezien. Als ultieme waarheidsdocumenten.

Woede, angst, verdriet, schaamte en verbetenheid – de gemoedstoestanden van decennia hebben de vrouwen er tijdens het nemen van de foto’s in Bannings mobiele studio in één keer uitgegooid, en als een bal richting de camera gegooid. Rang! Die portretten zijn de definitieve bewijsstukken van hun ongeluk, veel meer nog dan de interviews, omdat ze hier eindelijk hun gezichten laten zien en zich daarvan bewust zijn. Je ziet het aan de ernst in hun ogen, soms zacht, soms bitter – nooit is hun blik vrijblijvend.

Er zijn fotografen die worstelden met de vorm voor hun werk. Dat zie je altijd terug. Er klopt iets niet, er wringt iets, er lijkt iets tussen het publiek en de foto in te staan waardoor je misschien wel kunt kijken, maar niet goed weet waarnaar dan. Dat is bij de foto’s van Jan Banning nooit het geval. Sta je ervoor, dan vraag je je niet af of het ook anders had gekund, die vorm – dan kun je gewoon met kijken beginnen, omdat het is wat het is. En het is goed.

Misschien is dat het resultaat van jarenlang projectmatig werken. Elk onderwerp dat Banning aanpakt, of het nu een dorp in Malawi is, bureaucratie of de aanleg van de Birma-spoorweg – de fotograaf stort zich erin met de passie van een wetenschapper. Hij doet diepgravend onderzoek voordat hij gaat fotograferen, vaak in samenwerking met een journalist. Dat onderzoek is wellicht een verklaring voor het feit dat de vorm rechtstreeks, geconcentreerd en gecontroleerd voortvloeit uit de inhoud.

Wat niet wil zeggen dat er geen ruimte is voor verrassingen. Er zit een vlieg op Wainems witte mutsje. Dat heeft iets komisch, en tegelijkertijd is het ongelooflijk dat het beest zo rustig zit op het gebreide oppervlak, waaronder het broeit en gist en borrelt en grauwt. Jan Banning wuifde de vlieg niet weg. En misschien zat hij er maar even, maar nu staat hij voor eeuwig op de foto. Hij is samen met Wainems priemende gezicht een bewijsstuk geworden van het moment waarop een fotocamera voor het eerst betekenis gaf aan het verdriet in de ogen van het oude Indonesische troostmeisje. Je blijft ernaar kijken.

Merel Bem
De Volkskrant – Kunst
Zaterdag 8 mei 2010


Jan Banning: Troostmeisjes
T/m 29/8 in de Kunsthal, Rotterdam. Jan Banning: Troostmeisjes (Ef & Ef in Boeken, € 25); Hilde Janssen: Schaamte en onschuld (Nieuw Amsterdam, € 16,95).