Het koloniale verleden van Diederik van Vleuten: Ik verdoezel niks

Het koloniale verleden van Diederik van Vleuten: Ik verdoezel niks

CULTUUR
Harriët Salm– 20:27, 8 maart 2018


TRBEELD

INTERVIEW De geuren van de tropen, vogelgezang, racisme en superioriteitsgevoel: het staat allemaal in Diederik van Vleutens boek over oudoom Jan en diens leven in koloniaal Nederlands-Indië. Eerlijk, zonder oordeel.
De respons op zijn solovoorstelling 'Daar werd wat groots verricht', waarin hij vertelt over het leven van zijn oudoom Jan in Nederlands-Indië, heeft theatermaker Diederik van Vleuten (56) 'verbijsterd', zegt hij zelf. Twee jaar lang trok hij volle zalen, hij ontving honderden e-mails en zijn laatste optreden in 2012 haalde zelfs het achtuurjournaal. Vandaag verschijnt, juist in een tijd waarin het koloniale verleden onder vuur ligt, zijn boek over oom Jans leven. "Of dit boek weer zoveel emoties zal losmaken? Het zou best kunnen, maar ik ben nu beter gewapend."

Dat boek draagt dezelfde titel als het theaterstuk. 'Daer can in Indiën wat groots verricht worden' schreef Jan Pieterszoon Coen aan de Heren XVII van de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC) in 1618. Het luidde de koloniale tijd in.

Van Vleuten: "Ik zal er wel wat negatieve reacties op krijgen in de trant van: daar werd helemaal niks groots verricht. Maar de goede verstaander begrijpt het. Ik zeg niet: Daar wérd wat groots verricht. Maar: daar werd wat gróóts verricht. Zo zagen de Nederlanders in Nederlands-Indië dat namelijk, dus ook mijn oom Jan. Wij zijn daar iets groots aan het doen, we brengen onderwijs, ziekenzorg. Jan steunde de koloniale opvattingen van zijn tijd. En iets daarvan is waar. Laatst zag ik in een documentaire een verroeste brug in Indonesië waar nog ergens Stork Hengelo op te lezen viel. Moet die brug niet weg om de koloniale sporen hier uit te wissen, was de vraag. Nee, goeie brug, reageerde een Indonesiër."

Lees verder na onderstaande afbeelding.


Ringel Goslinga

Cabaretier Diederik van Vleuten vertelt beeldend en levendig over de geschiedenis van zijn eigen familie, op toneel, maar ook op een gewone doordeweekse ochtend in een Amsterdams café. Tien jaar geleden beleefde hij zelf een keerpunt in zijn leven. Aan zijn jarenlange samenwerking met cabaretier Erik van Muiswinkel was net een einde gekomen en zijn vader ging verhuizen. "Ik heb het grote geluk af te stammen van een familie die al generaties heel veel bewaart. Mijn vader dacht: laat ik dit familiearchief vast neerzetten bij de volgende generatie. Het had niet mooier gekund. Ik deed die doos open en er was ruimte in mijn hoofd. Ik dacht meteen aan een boek, maar dat is anders gelopen."

Hij besloot er eerst mee het theater in te gaan. "Theatermaken is waar ik goed in ben. In die zeven grote witte archiefdozen zaten de memoires van de broer van mijn opa, mijn oudoom Jan van Vleuten. Ruim 672 pagina's lang. Een ongelooflijk familieverhaal tegen de achtergrond van de wereldgeschiedenis van de twintigste eeuw. Ik dacht, ik ga dit verhaal vertellen in kleine zaaltjes, met misschien zeventig of hooguit honderd man. Maar dat het volle zalen trok had ik totaal niet voorzien."

Een meesterverteller, een nieuwe theatervorm is geboren, jubelden direct de kritieken. Een 'stand-up historian', werd hij genoemd. "Dat moet je wel met knipoog nemen, hoor", reageert hij. "Ik sta inderdaad recht overeind en ach, je maakt eens een grapje. Sommigen noemden mij een geboren geschiedenisleraar, ben ik ook niet. Ik ben wel een researcher met grote belangstelling voor het verleden."

Lees verder na onderstaande afbeelding.


TRBEELD

Hij vertelt in zijn boek het verhaal van oudoom Jan, zijn vrouw Aukje en van andere familieleden die lange tijden 'in de Oost' woonden. "Geen fictie, al heb ik in het theater het verhaal wel wat verdicht. Kijk, Jan werkte op negen ondernemingen. Ik ga het een theaterbezoeker niet aandoen om al die verhuizingen te noemen. Maar alles wat ik schrijf is zoals Jan het heeft doorgegeven."

Geen enkele censuur
Van Vleuten heeft geen enkele censuur toegepast op de manier waarop zijn oom de wereld om zich heen beschrijft. De zingende vogels in de dageraad, de geuren van de tropen, de felle regens, de baboes, maar ook het racisme uit die tijd, het superioriteitsgevoel van de blanke overheersers, het staat er allemaal in. "Ik gebruik dus ook de termen die men hanteerde: inlanders, koelies, werkvolk. Zo werd er gepraat, zo doe je recht aan die tijd. Je kunt die woorden nu niet anders gaan inkleuren. Als hij in Zuid-Afrika is en schrijft over kaffers en negers, dan zijn dat nu beladen woorden, maar die ga ik niet schrappen."

Hij velt in het boek geen oordeel. "Het boek zou onverteerbaar worden als ik bij elke pagina zou zeggen, nou nou nou. Ik geef een tijdsbeeld. Ik laat het verder aan de lezer om commentaar te hebben."

Van Vleuten vat het leven van zijn oudoom zo samen: Jan wordt geboren op Java waar zijn vader een suikerfabriek heeft. Tijdens de Eerste Wereldoorlog gaat hij in Nederland naar school, hij studeert vervolgens aan een landbouwschool in Zuid-Afrika, keert terug naar Holland en na een periode van twaalf ambachten en dertien ongelukken stuurt zijn vader hem naar Indië. "Ga maar met je handen werken voor de Indische landbouwmaatschappij, zei zijn vader tegen hem."

Daar wordt hij planter, ontginner en later administrateur bij verschillende ondernemingen in rubber en thee. Hij ontmoet zijn vrouw Aukje en trouwt met haar, een grote liefde. Tijdens de oorlog belanden zij in verschillende Japanse interneringskampen en Jan doet mee aan de politionele acties. Gedesillusioneerd keert hij terug naar Nederland. Na de dood van zijn vrouw diagnosticeert zijn arts een kampsyndroom.

Bij wijze van therapie besluit Jan zijn memoires te schrijven. "Dat is het", eindigt van Vleuten de sobere opsomming. "Het is de Nederlandse koloniale geschiedenis verteld door een Nederlander, een totok, een blanke Europeaan."

Lees verder na onderstaande afbeelding.


TRBEELD

Niet alleen de uitverkochte theaterzalen grepen hem aan, maar vooral ook de honderden e-mails en brieven die hij kreeg van mensen die zelf in Indonesië zaten of van wie de ouders of grootouders er woonden. Het is onverwerkt verleden, merkte hij. "Kwam ik terug van een voorstelling ergens in het land, zat mijn e-mailbox vol. Zo emotioneel vaak, dat ik het zelf bijna niet meer aankon om het te lezen."

Nu de geschiedenis ook in een boek is vastgelegd, verwacht hij weer reacties. "Boze reacties zijn daar ook altijd bij, vaak uit emotie of dommigheid. Gaat makkelijk op de mail: tik maar even snel op, dan kan meneer Van Vleuten het allemaal lezen. 'U verdoezelt de geschiedenis, want u vertelt niets over troostmeisjes', krijg ik dan te horen. Ik verdoezel niks. Ik vertel het verhaal van oom Jan, hij schrijft niks over troostmeisjes, dus heb ik ook niks over troostmeisjes te melden. Dat was mijn taak niet."

De meeste reacties kwamen van oud-Indiëgangers en hun nageslacht zelf. "Ze herkennen Jans verhaal. Er zit nog veel pijn bij die groep. Lang is er het gevoel geweest dat je niet over dat koloniale verleden mocht praten, hooguit onderling, het is zo'n belast verleden. Je moet nog steeds niet op de tv komen en melden: mijn opa had een suikerfabriek op Java en het was de mooiste tijd van zijn leven. Dan krijg je meteen over je heen: hij was dus een vuile uitzuiger en deels zit daar natuurlijk wat in. Maar het was wel de realiteit."

Hij kan er zelf, twee generaties later, met meer afstand naar kijken. Hij vindt het goed dat dit omstreden koloniale verleden kritisch wordt bekeken. "Maar tegelijk denk ik dan: waar komt die trui die jij draagt eigenlijk vandaan? Hoeveel kinderarbeid zit daarin?"

Lees verder na onderstaande afbeelding.


TRBEELD

Onvoorstelbaar
Onlangs meldde de Amsterdamse Jan Pieterszoon Coenschool een nieuwe naam te willen aannemen, vanwege Coens foute verleden. Van Vleuten begrijpt het wel. "Het is toch ook onvoorstelbaar. Wij zetten daar zomaar voet aan land, planten er onze vlag, zo dit is van ons. Jan Pieterszoon Coen schrijft een brief aan de VOC: mijne heren, daar kan wat groots worden verricht, laat dat maar aan mij over. En zo is het gegaan. We hebben dat land eeuwenlang volledig leeggehaald."

Toch is hij er geen voorstander van om overal de beelden van nu omstreden historische figuren maar weg te halen. "Ik woon in Noord-Holland en sta dus dagelijks stil voor de Coentunnel. Een prima gelegenheid om meteen even stil te staan bij de cv van Coen. Hij heeft duizenden moorden op zijn naam staan, geen zinnig mens die daar een tunnel naar zou willen vernoemen. Maar die tunnel kreeg zijn naam om een andere reden: de VOC-mentaliteit van onze voorouders. Coen zeilde naar de andere kant van de wereld en legde de basis voor een groot koloniaal rijk, hij stichtte Batavia. Dat is wat bewonderd werd in hem."

Lachend: "Ik ben voorstander van twee bordjes onder standbeelden van nu omstreden figuren, waarop beide kanten worden belicht. Of een rode en een groene knop die je kunt indrukken, net naar wat je wilt horen."

Voor oom Jan, die hij nog goed gekend heeft, want hij overleed in 1989, voelt hij liefde en mededogen. "Hij was geen misdadiger, hij maakte onderdeel uit van een koloniaal systeem."

Jan schrijft zelf in zijn memoires: 'De grote veranderingen die zich tijdens mijn leven in de wereld voltrokken zijn als een waterval over mij en mijn generatie heen gekomen'.

Van Vleuten heeft die waterval ook gevoeld, na zijn theatervoorstelling. "Ik werd er door verrast, raakte bijna uit evenwicht. Nu het boek komt ben ik voorbereid, dus laat het maar gebeuren."

Twee citaten uit de memoires van oom Jan
Begin jaren dertig, op Sumatra:

'Toen het op Kaba Wetan onrustiger werd en er regelmatig pogingen tot een aanslag op een employé plaatsvonden, verplichtte Van der Sluys ons op het werk duidelijk zichtbaar een revolver te dragen. Al na een paar dagen adviseerde de hoofdmandoer mij dat niet te doen. Mijn koelies zouden dat uitleggen als een motie van wantrouwen en opvatten als een belediging. Ik luisterde naar zijn advies en droeg daarna nooit meer een vuurwapen op het werk, ook niet onzichtbaar. Er is mij nooit iets overkomen.'

Diederik van Vleuten: "Jan heeft diep van binnen gedacht 'We zijn hier toch te gast en je kunt maar beter luisteren naar de hoofdmandoer'. Je ziet hier hoe hij het hele subtiele evenwicht tussen geweld en begrip voor elkaar hebben, aanvoelde. Hij dacht strategisch. Het was puur overleven, daar in de jungle."

Eind jaren veertig, na de politionele acties:

'Alles wat ik in Indië heb helpen opbouwen en waaraan ik de beste jaren van mijn leven heb gegeven is verloren gegaan. Ik voel mij een kunstenaar die zijn schepping vernield ziet. Het is weg, geschiedenis, en van geen enkel belang meer.'

Van Vleuten: "De eerste politionele actie heette Operatie Product. Veelzeggender kan niet. Het was onder meer bedoeld om al die ondernemingen weer in bezit te krijgen. Nederland was na de oorlog zo goed als failliet, alles moest weer opgebouwd, dus al die ondernemingen in Indië moesten zo snel mogelijk weer functioneren. Daar zette oom Jan zich met hart en ziel voor in. Maar hij streed een verloren zaak en dat leidde tot een diepe verbittering."

Diederik van Vleuten

Geboren: Den Haag 1961

1982: Koninklijk Conservatorium Den Haag

Tot begin jaren negentig: cabaretgroep Zak en As

Tot 2009: Cabaretduo met Erik van Muiswinkel

Solo-voorstellingen gebaseerd op zijn familiearchief: Daar werd wat groots verricht (2010), Buiten Schot (2012), Mijn nachten met Churchill (2016)

Woont samen met cabaretière Bianca Krijgsman (Plien en Bianca), drie kinderen (6, 11, 15)

Poster ontworpen door Sam van Vleuten (broer van Jan, opa van Diederik) in 1946 ten behoeve van het Nationaal Comité Handhaving Rijkseenheid.Diederik van Vleuten

Trouw