Ook Indonesië heeft gebouwen van Berlage

Ook Indonesië heeft gebouwen van Berlage

22-02-15 11:13 uur - Bron: Het Parool

De Willemskade in Soerabaja rond 1915, met het door H.P. Berlage ontworpen kantoor van verzekeringsmaatschappij De Algemeene. © Tropenmuseum


De beroemde Amsterdamse architect H.P. Berlage bracht in 1923 drie maanden door in Nederlands-Indië, het huidige Indonesië. Eerder had hij twee nogal Nederlandse gebouwen voor Indië ontworpen, maar tijdens zijn reis raakte hij erg onder de indruk van de eigen Indische cultuur.


Niet alle journalisten herkenden de befaamde architect meteen bij zijn aankomst in Nederlands-Indië, maar dat kwam door het witte pak, speciaal voor de tropen, en misschien ook wel door de tropenhelm. Want met zijn kleine postuur en zijn korte witte baardje was Hendrik Petrus Berlage - Hein voor vrienden - een bekende verschijning, zelfs overzees.

De Amsterdamse architect, 67 jaar oud, was de grootmeester van de moderne Nederlandse bouwkunst en stedenbouw, beroemd om bijvoorbeeld zijn Beurs en zijn uitbreidingsplan voor de zuidkant van Amsterdam.

De journalisten mochten Berlage in maart 1923 interviewen in de haven van Belawan op Sumatra, op het bovendek van het schip Grotius van de Maatschappij Nederland. Daarmee was Berlage in drie weken vanuit Genua en via het Suezkanaal naar Nederlands-Indië gereisd.

Een bezoek aan Indië was een langgekoesterde droom, bekende de architect. Hij was in de eerste plaats gekomen om er een reeks lezingen te geven. Maar, vroegen de journalisten, had hij niet ook een opdracht van de Nederlandse overheid? Daar wilde Berlage niets over kwijt.

Moderne stad
Op 23 maart kwam Berlage aan in de haven Tandjong Priok van Batavia, het huidige Jakarta. Al gauw voelde hij zich thuis in de stad. Hij legde er bezoeken af en leerde er de weg kennen, bekeek de belangrijkste gebouwen en maakte schetsen. Met wat jonge collega-architecten ondernam hij een paar uitstapjes in een auto.

Berlage verbaasde zich erover hoe het oude zeventiende-eeuwse Batavia hem aan Amsterdam deed denken: de straten, de huizen, het koepeltje op het stadhuis, zelfs iets van de Portugese synagoge zag hij er terug. En nu was Batavia hard op weg een moderne stad te worden, met steeds meer Nederlanders en met moderne Nederlandse gebouwen.

Voor het eerst zag Berlage het kantoorgebouw dat hij zelf ruim tien jaar eerder had ontworpen voor de verzekeringsmaatschappij De Nederlanden van 1845. Voor die maatschappij had hij ook in Nederland verschillende kantoren gebouwd, zoals dat aan het Muntplein in Amsterdam, op de hoek met de Kalverstraat. Het gebouw in Batavia had helemaal Berlages eigen stijl.

Aanmatigende lelijkheid
Het oogde vrij gesloten, met twee stompe torentjes en weinig versiering. Al met al had het ook in Nederland kunnen staan. In verband met het klimaat had Berlage alleen gezorgd voor meer ventilatie, en een groot overstek bood bescherming tegen felle zon en tropische regenbuien.

Vanuit Batavia maakte Berlage een tournee over Java, naar onder andere Bandoeng, Djokja - nu Yogyakarta - en de oostelijke havenstad Soerabaja, waar ook al een gebouw van zijn hand stond: het kantoor van verzekeringsmaatschappij De Algemeene, dat intussen al ruim twintig jaar oud was. Berlage bracht twee weken op Bali door en maakte een zesdaagse tocht per auto over Sumatra. Overal werd de beroemde architect enthousiast ontvangen.

Berlages waardering voor de Indische cultuur en voor de inheemse bouwkunst groeide met de dag. Hij was onder de indruk van de harmonische relatie tussen de inlanders en de natuur - die overal was en waardoor bijna alle plaatsen automatisch tuinsteden waren - en van de sierlijkheid van de mensen, die terugkwam in de verfijnde Javaanse dans.

Het eigene
Als je dan de Europeanen in de balzaal van hun sociëteit de foxtrot zag dansen... En dan geloofden de Hollanders ook nog eens in de superioriteit van hun eigen beschaving. Berlage vermoedde dat vooral daarin de irritatie van de Indiërs tegenover de Nederlanders lag, die hij soms dacht te proeven. Want een mens kan van alles verdragen, maar toch niet zo'n aanmatigende lelijkheid.

Dagen zwierf Berlage tussen de resten van de eeuwenoude tempelcomplexen op Java. Nu werd duidelijk welke taak hij vanuit Nederland had meegekregen. De overheid had hem gevraagd advies uit te brengen over de restauratie van de veelal vervallen tempels. Moesten die alleen worden behoed voor verder verval, of ook herbouwd?

Berlage maakte een grondige studie van onder andere het hindoeheiligdom van Prambanan, waar de restauratie al in volle gang was, en kocht grote hoeveelheden foto's van de monumenten. Zijn oordeel was uiteindelijk helder: het was belangrijk de tempels zo goed mogelijk te behouden, maar niet te ver te gaan met reconstrueren, zeker niet met nieuw materiaal. Het grootse verleden waarvan de tempels getuigden, kon toch niet met kunstgrepen worden teruggehaald.

Ook over de moderne architectuur in Nederlands- Indië had Berlage intussen een duidelijke mening. Niet langer moesten de Nederlanders er zomaar hun eigen gebouwen importeren. In plaats daarvan moesten ze rekening gaan houden met het eigene van het land. De bouwkunst hoorde de hoogstaande cultuur van Indië te weerspiegelen. En dat kon alleen als de Javanen er zelf aan bijdroegen.


Deze productie is tot stand gekomen met ondersteuning van het Gedeeld Cultureel Erfgoed Programma.
(Door: Mariëlle Hageman)


Parool

....Hij was onder de indruk van de harmonische relatie tussen de inlanders en de natuur - die overal was en waardoor bijna alle plaatsen automatisch tuinsteden waren - en van de sierlijkheid van de mensen, die terugkwam in de verfijnde Javaanse dans........


Mein Himmel Mein Himmel, da wirdt etwas geschrieben von einer ohne Pimmel.

Harmonische relatie tussen Inlanders en de natuur....?? Welnu, die harmonische relatie kwam tot stand omdat er bambu groeit en dus goedkoop bouwmateriaal is en niet omdat het zo harmonieus is in de jungle.

Waardoor bijna alle plaatsen automatisch tuinsteden waren.... Welnu, dat kwam alleen maar omdat er enorm veel vrije grond was voor den Ollander om te bouwen en dus grote tuinen kon laten aanleggen.... tenzij je een arme drommel was en je blij was met een klein huisje in één of andere achteraf steeg of gang.

En van de sierlijkheid van de mensen, die terugkwam in de verfijnde Javaanse dans........Ja sierlijk, vooral als je naar de Europese lomperikkendans keek...de klompendans en de klap eens op de kledderdijen dans...

Niet alle journalisten herkenden de befaamde architect meteen bij zijn aankomst in Nederlands-Indië, maar dat kwam door het witte pak, speciaal voor de tropen, en misschien ook wel door de tropenhelm. Want met zijn kleine postuur en zijn korte witte baardje was Hendrik Petrus Berlage - Hein voor vrienden - een bekende verschijning, zelfs overzees......Contradictio in terminis.....

.... In verband met het klimaat had Berlage alleen gezorgd voor meer ventilatie.... Had leuk geweest indien de schrijver/schrijfster duidelijk had gemaakt HOE de ventilatie werd gedaan..... (Hoge plafonds en ventilatie gaten.)

....Berlage vermoedde dat vooral daarin de irritatie van de Indiërs tegenover de Nederlanders lag, die hij soms dacht te proeven. Want een mens kan van alles verdragen, maar toch niet zo'n aanmatigende lelijkheid. .... Gaan we weer: "Indiërs" Niet te geloven....En dan de opmerking dat er irritatie bij de Indiërs was wegens de bouwkunst van den Ollander.... Sjonge sjonge, eerst maar even geschiedenis leren aleer men wat klinkklare nonsens neerschrijft en goed onderzoeken waarom er "irritatie" heerste. Freedom meneer of mevrouw journalist, zoek het in die hoek. We schrijven 1923: Opkomst van de Sarekat Rajat/PKI en honderden leden en leiders werden naar Boven Digoel geinterneerd....