Hoe gekleurd zijn jullie archieven?

Herdenking van de slachtoffers tijdens de Bersiap-periode op het Nederlandse Ereveld Kembang Kuning in Surabaya, okt. 2013.Herdenking van de slachtoffers tijdens de Bersiap-periode op het Nederlandse Ereveld Kembang Kuning in Surabaya, okt. 2013. © Indra Eka Saputra

Hoe gekleurd zijn jullie archieven?

OPINIE Het is goed als Nederland en Indonesië samen onderzoek gaan doen naar de periode 1945-1949, stelt Ady Setyawan. Maar als Nederland en Indonesië op gelijke voet verder met elkaar willen, moeten ze over en weer generalisaties en voorbarige aannames vermijden: die blokkeren een dialoog.

Door: Ady Setyawan (1982) is een Indonesische ingenieur en amateur historicus uit Surabaya 29 december 2016, 02:00
   
Als kleinzoon van een Indonesische vrijheidsstrijder zou ik graag willen reageren op het Nederlandse debat over oorlogsmisdaden, dat ik op een afstand volg. Mijn reactie is misschien relevant nu jullie regering besloten heeft om een onderzoek in te stellen. Wellicht is het waardevol dat ik mijn inzichten deel vóórdat er een onderzoeksvraag bekend is en een team is samengesteld.

Ik heb begrepen dat Nederland en Indonesië samen onderzoek gaan doen. Dat is op zich interessant. Er zijn namelijk nogal wat verschillen te overbruggen. Over die verschillen wil ik het hebben. Ik merk dat er in Nederland bepaalde ideeën leven over hoe wij Indonesiërs zouden denken.

Verschillende artikelen in de Nederlandse media veronderstellen dat wij Indonesiërs op voorhand geen zin zouden hebben om ons aandeel in het geweld kritisch tegen het licht te houden. We zouden te gehecht zijn aan onze 'heldenverering', we zouden doelbewust in een zogenaamde 'stichtingsmythe' geloven. Een mythe omdat het in werkelijkheid niet zomaar een koloniale oorlog maar eerder een burgeroorlog zou zijn geweest, waarbij onze strijdgroepen vooral elkaar te lijf gingen. We zouden dit niet willen erkennen omdat anders de legitimiteit van onze staat op losse schroeven zou komen te staan. Een mythe dus, alsof de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd een sprookje betreft. Ik betoog dat dit vooral een Nederlandse gedachtegang is.

Verdeel en heers
Het klopt dat niet alle delen van de Indonesische archipel door Java bestuurd wilden worden, ook was er onderlinge rivaliteit, maar wat ik mis in deze stelling is de invloed van de Nederlandse 'verdeel-en-heerspolitiek'. Had de chaotische situatie die na 1945 ontstond niet een-op-een te maken met de Nederlandse koloniale overheersing? Immers, in de koloniale periode daarvoor werd elke poging om onszelf politiek te organiseren hardhandig de kop ingedrukt.

Tijdens de dekolonisatieoorlog voerden de Nederlanders vervolgens een actieve federalisatiepolitiek. Regio's buiten Java werd onafhankelijkheid beloofd in de hoop dat de nieuwe republiek op die manier uiteen zou vallen. Wat mij verbaast, is dat de daaruit voortvloeiende propaganda blijkbaar nog steeds invloed heeft op hoe hedendaagse Nederlanders denken als ze het woord 'stichtingsmythe' in de mond nemen. In werkelijkheid denk ik dat het hebben van een gezamenlijke vijand, de Nederlanders, wel degelijk een eenheidsgevoel creëerde. Ook al bleef daar misschien weinig van over toen de Nederlanders uiteindelijk verdreven waren.

Hoewel de focus van herdenkingen inderdaad op onze nationale helden ligt, is het in Indonesië zeker niet onbekend dat er ook onderling gevochten werd. Het is overduidelijk dat er strijdgroepen actief waren die de republiek niet erkenden. Zoals de Darul Islam, die een moslimstaat wilde stichten, en degenen die een communistenstaat voor ogen hadden. Daar zijn heel veel boeken en musea over.

Door Indonesiërs op voorhand als onwillig te schetsen, wordt ons eigenlijk de mogelijkheid ontnomen om te reageren. Elk tegenargument is dan meteen een bevestiging van de aanname dat wij niet in de spiegel willen kijken. Terwijl het niet zozeer met onwil als wel met perspectief te maken heeft. Juist die vooroordelen stuiten mij als Indonesiër tegen de borst en nodigen niet uit om nog in gesprek te gaan. Daarom, als Nederlanders werkelijk samen met Indonesiërs de trauma's uit het verleden willen bestuderen, is het essentieel om elkaars perspectieven openlijk (en niet op een belerende manier) tegemoet te treden. Belangrijker dan het verzamelen van historisch feitenmateriaal zijn de perspectieven die onze denkkaders vormen.

Bombardement op Surabaya
De gemiddelde Indonesiër is inderdaad niet bekend met de Bersiap, net zomin als alle Nederlanders zullen weten waar deze term voor staat. Belangrijk is om verschil te maken tussen de algemene kennis en wat geschiedenisexperts weten. Toen ik in 2013 in Nederland was, merkte ik bijvoorbeeld dat veel mensen geen idee hebben over wat hun voorouders mijn landgenoten hebben aangedaan. Ik heb de indruk dat een boek als Soldaat in Indonesië van Gert Oostindie dan misschien wel onder experts bekend is, maar ik vraag me af of de conclusies werkelijk zo breed gedragen worden in Nederland. Hetzelfde geldt voor het onderzoek van Rémy Limpach. Als het om de Bersiap gaat, is het hier in Indonesië niet veel anders. Indonesische historici zijn meestal wel bekend met de term en hebben er soms ook discussies over. Uiteraard is het Bersiap-geweld voor ons geen hoofdthema, maar dat is niet omdat we zo naïef zijn en alleen maar onze helden willen vereren; dat heeft veel meer te maken met de menselijke eigenschap om je eigen lijden voorop te stellen.

Wat betreft 1945 is voor ons het Britse bombardement op mijn geboortestad Surabaya het belangrijkst in de herinnering. Meer dan tienduizend mensen vonden de dood. Ik begrijp volkomen dat jullie daar nauwelijks weet van hebben en dat jullie meer begaan zijn met jullie eigen doden. Toch meen ik dat mijn landgenoten (als ze tenminste enige interesse in geschiedenis hebben) heus wel kunnen bedenken dat de revolutie een bloedige strijd was. Ook voor mij is het logisch dat tijdens onze onafhankelijkheidsstrijd niet alleen Indonesische slachtoffers zijn gevallen.

Wat ik problematisch vind aan het Nederlandse debat, is dat er soms gesuggereerd wordt dat wij meer onwetend en naïef zouden zijn dan de Nederlanders als het gaat om geschiedschrijving. Alsof het tijd is dat wij Indonesiërs nu ook het goede voorbeeld van de Nederlanders volgen en eens kritisch naar onszelf moeten kijken. Alsof wij wat dit betreft van Nederland kunnen leren. Maar is dat werkelijk zo? Ik vermoed dat weinig Nederlanders zullen weten dat de Indonesische oorlogsmisdadiger Sabarudin, die tijdens de Bersiap Indo-Europeanen had vermoord, later de doodstraf kreeg en door het Indonesische leger is terechtgesteld. Is er ook maar ooit één Nederlandse soldaat veroordeeld voor oorlogsmisdaden op onschuldige Indonesiërs?

Laatst las ik dat ons eenzijdige beeld van Nederlanders gebaseerd zou zijn op populaire films, maar waar is het Nederlandse beeld van Indonesische 'pemuda's' eigenlijk op gebaseerd? Wat weten jullie van wat wij in al die jaren geschreven hebben over ons verleden? Hoe gekleurd zijn jullie archieven? Ik denk dat als Nederland en Indonesië op gelijke voet met elkaar verder willen, het niet wenselijk is als jullie als voormalige kolonisators ons de les komen lezen over wat er aan Indonesische zijde moet gebeuren. Passender zou zijn om te vragen naar wat wij op onze beurt belangrijk vinden om uit te zoeken.

Geen onwil
Ik wil afsluiten met een bijzondere anekdote om aan te tonen dat er geen sprake is van opzettelijke onwil als het gaat om de erkenning van antikoloniaal geweld. Een van mijn vrienden, de Nederlandse Indo Max van der Werff, vertelde mij eens het aangrijpende verhaal van zijn oom die tijdens de Bersiap vermoord was. Samen besloten we in oktober 2013 om een herdenking te organiseren op het Nederlandse ereveld Kembang Kuning in Surabaya. Met een groep jonge mensen van de Roode Brug-vereniging legden we bloemen op alle graven.

En wat gebeurde er? Veel Indonesische media waren bereid om verslag te doen van de herdenking. Op kleine schaal laat dit zien hoe mooi het kan zijn als perspectieven worden uitgewisseld. Toch denk ik dat als Max mij op belerende toon zou hebben gezegd dat onze 'zogenaamde helden' zijn oom hadden vermoord, wij geen herdenking zouden hebben georganiseerd.

Als we echt willen samenwerken, zullen we rekening moeten houden met de vooroordelen en perspectieven van de ander. Generalisaties en voorbarige aannames blokkeren een dialoog. Voor ons staat de onafhankelijkheidsoorlog niet op zichzelf en is de Bersiap niet zomaar een losstaande gebeurtenis. Maar niet alleen Indonesiërs, ook Nederlanders zullen zich moeten afvragen of het beeld van de ander niet sterk gekleurd is door gebeurtenissen uit het verleden.

Ady Setyawan richtte in 2010 de vereniging Roode Brug Soerabaia op, met als doel de geschiedenis op een aantrekkelijke manier toegankelijk te maken voor een jongere generatie. Regelmatig worden re-enactments gehouden waarbij de strijd tegen de Britten en de Nederlanders worden nagespeeld. Daarnaast worden lezingen en exposities georganiseerd.

Volkskrant