Wat vinden we op de zwarte bladzijden?

Opinie

Wat vinden we op de zwarte bladzijden?

Zwijgen, beschuldigen, medeleven, bestrijden; hoe verwerken we ons troebele, gedeelde verleden, vraagt Fumi Hoshino zich af, een Japanner die al vele jaren in Nederland woont.

18 augustus 2017


Tekening uit het schetsboekje van Anne-Ruth Wertheim (1934), die als jong meisje met haar moeder, broertje en zus drie jaar in een jappenkamp doorbracht in Nederlands-Indië. Haar moeder liet haar tekenen „om later te kunnen zien wat er gebeurd was”.
Foto: Merlijn Domerink


Fumi Hoshino is architect, geeft lezingen over vrede en vertaalt Japanse interneringskaarten naar het Nederlands of het Engels voor families van slachtoffers.

Als Japanner die sinds 1988 in Nederland woont, komt de herinnering aan de donkere bladzijden van de geschiedenis die onze landen delen vooral bij mij boven rond 15 augustus, de herdenkingsdag van het einde van de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Japanse bezetting van het voormalige Nederlands-Indië zijn zo’n 20.000 Nederlanders omgekomen; 3,6 procent van het vooroorlogse aantal Nederlanders daar, en tot mijn schrik veel hoger dan het dodental in Nederland tijdens de Duitse bezetting (2,4 procent). Bovendien zijn ook nog eens 20.000 Nederlanders omgekomen in de zogeheten Bersiap-periode [toen Indonesiërs na de Japanse capitulatie gewelddaden begingen, red.]. Deze ramp is vaak onderschat.

De eerste dertien jaar dat ik Nederland woonde had ik vooral een goed leven, zonder last van schimmen uit het verleden. Dacht ik. Zulk zelfbedrog hoort bij een verleden met donkere kanten, realiseerde ik me. Het is moeilijk om het te hanteren, maar we kunnen dit op vier manieren doen.

De eerst manier is: zwijgen. Veel overlevenden spraken niet over hun oorlogservaringen. Sommigen konden dat gewoon niet vanwege hun nachtmerries en trauma’s. Anderen zwegen omdat ze het wilden vergeten of omdat ze hun beminden niet wilden belasten. Maar later werden de gevolgen duidelijk. Andere mensen hadden geen idee hoezeer de overlevenden uit Nederlands-Indië hadden geleden totdat hun onderdrukte woede tot uitbarsting kwam. Toen de Japanse keizer Hirohito in 1971 een bezoek aan Nederland bracht, waren veel van de overlevenden razend en werd hij door sommigen met rauwe eieren bekogeld.

Voor de buitenwereld kwam dit als een verrassing. Bij de overlevenden en hun nakomelingen kwam frustratie aan het licht dat hun leed nooit voldoende was erkend. Tragisch genoeg zijn latere Indische generaties door het zwijgen van hun (groot)ouders niet veel over hun familiegeschiedenis en hun wortels te weten gekomen.

Een tweede mogelijkheid is medeleven, maar alleen met Nederlands leed. De repatrianten uit Nederlands-Indië hadden behoefte aan gelegenheden om familie en vrienden te herdenken die onder de Japanse bezetting en nadien waren omgekomen, zoals de Indië-herdenking op 15 augustus. Met deze belangrijke en heilzame bijeenkomst werd het zwijgen verbroken.

Politionele acties

Daarbij hoorden vragen als: Wie waren schuldig aan dit leed? Zijn zij allemaal voor het gerecht gebracht? Daarna groeide de eis tot excuses en genoegdoening van de Japanse regering, en compensatie van onbetaalde salarissen door de Nederlandse regering. Dat zijn allemaal legitieme eisen, maar ik vind het verdrietig om te zien dat deze mensen nog altijd strijden met dezelfde haat als onze voorouders in het donkere verleden. Na de oorlog zou het tegendeel wenselijk zijn: vrede, en vooral innerlijke vrede. Nog één vraag ontbreekt: hebben de Nederlanders ooit anderen leed aangedaan?

De meeste mensen kunnen de ogen niet sluiten voor het leed van alle anderen in Azië, vooral de Indonesiërs, met wie sommige Nederlanders zich nauw verbonden voelden. Medeleven met al het leed is een overtuigende stap naar een dialoog met de voormalige vijanden en op weg naar vrede.

Maar dan komt weer de schuldvraag tussenbeide. Het overmatige geweld van het Nederlandse leger tijdens de politionele acties (1945-1949) is lang onderschat maar steeds meer aan het licht gekomen, en de Nederlandse overheid gaat noodgedwongen een grondig onderzoek instellen. Ik blijf het ongemakkelijk vinden dat het beeld niet helemaal compleet is.

De Japanse bezetting is een vrij ‘veilig’ onderwerp, omdat de Nederlanders onschuldige slachtoffers waren. De tijd van de dekolonisatie is complexer, omdat de Nederlanders in de Bersiap-periode nog slachtoffers waren, maar schuldig lijken tijdens de politionele acties. Over de schuldvraag inzake de Nederlandse koloniale geschiedenis tot 1942 wordt vrijwel nooit gesproken. Op 1 juli wordt wel de afschaffing van de slavernij gevierd, maar dit geldt alleen voor Suriname, niet voor Nederlands-Indië. Het lijkt wel of de schuld- en schaamtekwestie bepaalt hoe de hele geschiedenis van het Nederlandse rijk moet worden onderverdeeld en hoe al deze onderdelen anders moeten worden behandeld.

En dat is dan derde mogelijkheid: medeleven met al het leed, maar waarbij schuld en schaamte nog overheersen.

Samen één geschiedenis

We moeten proberen met een helder oog het complete beeld van het Nederlandse rijk te overzien. Dit helpt ons te begrijpen wie de Nederlanders ooit waren en wie ze vandaag zijn. De Nederlanders hebben verre reizen gemaakt en met anderen samengewerkt, samengeleefd en conflicten uitgevochten. Soms werden die anderen het slachtoffer van de Nederlanders en soms was het andersom. De Nederlanders en die anderen hebben trots, schuld, schaamte, haat, goed en kwaad voortgebracht.

Maar uiteindelijk maakten we samen één geschiedenis. Dan kunnen we deze geschiedenis niet zomaar vertalen in zwart en wit of slachtofferschap en schuld. De schuldkwestie vertroebelt ons objectieve oordeel, daarom moeten we over de schuldkwestie heen stappen. Dat is de vierde en volgens mij meest opbouwende mogelijkheid.

Als Japanner die in Nederland woont, bekijk ik de geschiedenis van het Japanse en het Nederlandse rijk door mijn eigen ogen en die van Nederlandse en Japanse vrienden die de oorlog en de kolonie hebben meegemaakt. Ik stel me voor welk gevoel ik zou hebben als ik een van de slachtoffers of familie van hen zou zijn, of wat ik zou hebben gedaan als ik tot de daders of hun familie zou behoren. Dit helpt me om te begrijpen wie de Nederlanders zijn en wie de Japanners zijn, en helpt me de lessen uit het verleden in mijn wezen te absorberen. Zo heb ik vrienden gemaakt in Nederland, Indonesië, Korea en China, de volken die onder mijn voorvaders hebben geleden.

Wat vinden we op de donkere bladzijden van de geschiedenis: verschrikking en verdriet, schuld of schaamte, of onze menselijke natuur? Wat besluiten we daarmee te doen: zwijgen, medeleven, ontkennen, bestrijden, overpeinzen of aan de vrede werken?

In mijn ogen is vrede de enige richting die ons mogelijk collectief tot begrip, genezing en verzoening brengt – iets wat wij mensen verschuldigd zijn aan allen die in het donkere verleden hebben geleden.

NRC