Berlage krijgt eer als 'totaal-kunstenaar'

Berlage krijgt eer als 'totaal-kunstenaar'
door Rinze Brandsma. donderdag 11 november 2010 | 15:36 | Laatst bijgewerkt op: donderdag 25 november 2010 | 19:17

Een lange reeks gebouwen ontwierp hij, en ze zijn stuk voor stuk beroemd.

Van het Groningse Usquert tot Soerabaja, Moskou en Leipzig, maar vooral in Amsterdam en Den Haag. Het stedenbouwkundige ontwerp voor Amsterdam-Zuid, nog altijd een geslaagd voorbeeld van een stadsuitbreiding, is van hem. Maar Hendrik Berlage (1856 - 1934) was meer totaal-kunstenaar dan uitsluitend architect.

Dus staan in het Haagse Gemeentemuseum, zijn 'eigen' museum en meesterwerk, vooral ook de meubelen die hij samen met zijn gebouwen ontwierp. Zijn serviezen, glaswerk, boekontwerpen, metaalwerk zoals kachels en lampen, en zijn tekeningen.

Dus heet de jubileum-tentoonstelling in het museum van Berlage, dat dit jaar 75 jaar bestaat, 'Berlage Totaal!'

Het Gemeentemuseum in Den Haag, met zijn gele bakstenen, is een kunstwerk op zich. De expositie die alle facetten van Berlages kunstenaarschap eert, is met recht een dubbelklapper. Ze geeft het museum ook de kans haar grote collectie aan werken van Berlage in samenhang te laten zien.

In de zalen en kabinetten valt Berlages veelzijdig kunstenaarschap prachtig samen. Juist in die door hem ontworpen ruimtes, van wat wel genoemd wordt 'het mooiste museum van Nederland'.

De in Amsterdam (aan de Keizersgracht, uit welgestelde, liberale ouders, in een verlicht milieu) geboren architect/ontwerper begon na zijn HBS aan een opleiding tot kunstschilder aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam. Maar dat was geen succes. Zijn stiel vond hij wel dankzij een studie bouwkunde aan de Polytechnische Hochschule in Zürich en een daaropvolgende, jarenlange studiereis door Europa. Hij leerde er de samenhang tussen architectuur en kunstnijverheid. Die zou in zijn latere werk altijd blijven. Net als zijn ontwerpwijze: van binnen naar buiten. Emma van Proosdij van het Gemeentemuseum: "Het ging hem om samenvloeien van vorm, functie en inhoud."

Na het ontwerp voor een Volkskoffiehuis in Amsterdam en grote kantoorgebouwen voor verzekeringsmaatschappijen De Nederlanden van 1845 en De Algemeene, was zijn doorbraak het ontwerp voor de nieuwe Koopmansbeurs in Amsterdam - nu veel bekender als 'de Beurs van Berlage'.

Hij maakte er een 'Gesamtkunstwerk' van, zoals zijn andere gebouwen: een monumentale synthese van bouw-, schilder-, beeldhouw- en decoratieve kunsten in onderlinge samenhang. En hield bij het ontwerp al rekening met een mogelijk veranderende functie. Amsterdam profiteert daar nog steeds van.

Zijn revolutionaire vormgeving, rationalistisch en strak geometrisch, sloeg aan. Zo volgde de ene prestigieuze opdracht voor openbare gebouwen, kantoren, bruggen, stadsvernieuwing, villa's, woonblokken op de andere – ook in het toenmalig Nederlands Indië.

Voor een keer krijgt, in dat fantastische, heldere museum van hem, zijn andere kunstenaarschap de nadruk. Een aantal zalen is behangen met fotoprints van door hem ontworpen behang.

Daarin strakke, sierlijke boekontwerpen en typografie, zoals voor boeken van Louis Couperus. Een complete eetkamerinrichting met stoelen, tafel, servies en glazen – alles van zijn hand. Kasten met houtsnijwerk. Zijn tekentafel: zelfs de krassen van zijn tekenwerk in het hout zijn strak en recht. Koperen hanglampen, pendules enkandelaars. Originele kolenkachels, onlangs opgedoken en door het museum verworven. Door hem vormgegeven serviezen in persglas.

Berlage, sociaal-democraat, later met het communisme sympathiserend, vader van zeven kinderen, was ook een groot netwerker en bevriend met de voorhoede van artistiek en politiek Nederland in zijn tijd. Tot zijn grote vriendenkring behoorden schrijver Frederik van Eeden, schilders Richard Roland Holst en Jan Toorop en vakbondsman Henri Polak.

Hij maakte de voltooiing van wat als zijn meesterwerk werd beschouwd, het Haagse Gemeentemuseum, net niet meer mee.

Daar zie je beter dan waar ook waarom hij 'de man van het baksteen' werd genoemd. Hij liet ook in het interieur de bakstenen muren in het zicht. Kijk er maar eens hoe zijn maatgeving van de speciaal gebakken gele bakstenen van elf centimeter overal in terugkeert: de plattegrond, een raster van 110 bij 110, de raampartijen én de vitrines binnen.

Doe jezelf een plezier en loop vanuit het museumcafé even de open binnenplaats op. Daar heb je het feest van Berlages baksteen-metselwerk, lijnenspel en rijmende maatvoering om je heen. En kijk eens extra omhoog in de centrale hal. Die symmetrische mix van ruimte, strakheid en ingehouden versiering is Berlage op zijn best.

BN/deStem