Indische schilderijen: 'Parels in de gordel van Smaragd'

Parels in de gordel van Smaragd

Veel interesse was er niet voor, maar opeens brengen ze tonnen op. Oude schilderijen uit Nederlands-Indië blijken een onverwachte erfenis van het koloniaal verleden. Het Zeeuws Veilinghuis brengt ze op 4 juni onder de hamer.

Door Karolien Knols

En toen ging de Balinese danseres van Willem Dooyewaard, getaxeerd op 15- tot 20 duizend euro, weg voor een recordbedrag van 220 duizend euro. De vrouw die het had ingebracht bij het Zeeuws Veilinghuis kon het niet geloven: het olieverfschilderij dat van haar vader was geweest, dat ze vroeger zo beangstigend vond en dat jaren zonder lijst in een kast had gelegen – zo veel geld. Dat was nadat de veilingmeester een schilderij van de Belgische kunstenaar Adrien-Jean Le Mayeur de Merprès (1880-1958) had afgeslagen op 470 duizend euro. En een Willem Hofker (1902-1981) op 6 ton.

Aan het einde van die middag, 11 december 2013, knalden de kurken aan de Herengracht in Middelburg: bij de halfjaarlijkse veiling van schilderijen uit voormalig Nederlands-Indië werd in twee uur tijd met honderd schilderijen 2 miljoen euro omgezet.

Een paar maanden later is de euforie bij directeur René de Visser (38) nog steeds niet gezakt. Hij is bezig met de voorbereiding van de volgende ‘Indische’ veiling en hij zegt het maar meteen: er zitten weer een paar parels bij. Er is werk van Dooyewaard, Hofker en Le Mayeur. Van Theo Meier, de Paul Gauguin van Bali, die nog in opdracht van de Indonesische president Soekarno heeft geschilderd.

Afgelopen week stond er een afstammeling van Abraham Salm op de stoep. Hij had twee schilderijen bij zich van de 19de-eeuwse koopman in Surabaya die als amateurschilder landschappen in Java had vereeuwigd. Kunsthistorisch was het misschien niet het interessantste, maar toch: View on the Solo River, getaxeerd op 20 duizend euro, zou wel eens voor meer geld kunnen weggaan. ‘19de-eeuwse Indische schilderijen’, zegt De Visser, ‘kom je bijna niet meer tegen.’

Hoe een klein veilinghuis groot kan worden met kunst die in Nederland slechts in kleine kring wordt gewaardeerd. Het verhaal begint in 2006, als René de Visser uit de boedel van een 90-jarig echtpaar een schilderij van de Chinese kunstenaar Lee Man Fong krijgt aangeboden. Er waren al eens eerder ‘Breitnerachtige’ Indonesische landschappen voorbij gekomen in zijn veiling, maar geen ervan was zo gedurfd als dit werk.

De Visser – begonnen op de hogere zeevaartschool, gestudeerd aan de TU in Eindhoven, en bij het Zeeuws Veilinghuis aangenomen ‘om de boel wat efficiënter te managen’- neemt zich voor zich een half jaar lang te verdiepen in kunst uit voormalig Nederlands-Indië.

Hij leest eens wat, struint het net af, legt contacten met kenners en dan gebeurt het: op de veiling gaat het schilderij weg voor 125 duizend euro. Het is het hoogste bedrag dat in zijn huis tot dan toe voor één kavel is geboden, en hij denkt: ‘Daar moeten we maar eens iets mee gaan doen.’

Hij zet advertenties waarin hij aankondigt op zoek te zijn naar Indische schilderijen, vliegt naar Indonesië om met potentiële klanten te spreken. In 2007 veilt hij vijftien Indische schilderijen en elk jaar worden het er meer. In 2011 voelt hij: nu hebben we het echt in handen.

Bij de recentste veiling, in december, gaan in Middelburg meer dan honderd schilderijen onder de hamer. Concurrenten Sotheby’s en Christie’s hebben het nakijken: steeds vaker kiezen aanbrengers van dit werk voor De Visser. ‘We zijn klein en gespecialiseerd, en bovendien: het nieuws dat een Dooyewaard of een Hofker hier voor zoveel geld worden geveild, verspreidt zich snel.’

Rijstvelden en dorpstaferelen, vulkanen met sluierbewolking, palmbomen en de zee, badende vrouwen, offerende en dansende vrouwen: vanaf de tweede helft van de 19de eeuw worden ze ontelbaar vaak vastgelegd door Europese en Indonesische kunstenaars.

In de 19de eeuw zijn dat overwegend amateurschilders: Nederlanders in overheidsdienst en tekendocenten. Met Raden Saleh, een Javaanse prins opgeleid aan de Rijksacademie in Nederland, verandert dat. Hij wordt de grondlegger van de romantische Indonesische schilderkunst.

Als in de jaren 10 van de vorige eeuw de Duitse arts Gregor Krause documentaire foto’s begint te maken van het leven op het eiland Bali, een boek wordt uitgebracht Bali 1912 en er een bejubelde tentoonstelling van zijn werk in de Amsterdamse kunstenaarssociëteit Arti et Amicitiae wordt georganiseerd, komt een stroom kunstenaars vanuit Europa op gang.

Isaac Israels, Willem Witsen, Rudolf Bonnet en Walter Spies in de jaren twintig, Auke Sonnega, Willem Gerard Hofker, Le Mayeur in de jaren dertig: allen reizen oostwaarts, nieuwsgierig naar de door Kraus vastgelegde ongeschonden natuur en primitieve levensstijl. Hun stijl varieert van impressionisme tot nieuwe zakelijkheid en van Jugendstil tot kubisme.

Gianni Orsini, een kenner, kan er smakelijk over vertellen: hoe de vrije seksuele moraal op Bali veel homoseksuele kunstenaars aantrok, Walter Spies er in de jaren dertig grootheden als Charlie Chaplin in zijn huis ontving, hoe hij met Rudolf Bonnet de kunstenaarsvereniging Pita Maha oprichtte om de inlandse kunst te beschermen en verder te ontwikkelen.

President Soekarno begon eind jaren veertig met het verzamelen van Indische kunst – enige druk op de makers om de werken te schenken werd daarbij niet geschuwd. Honderden tekeningen en schilderijen bevat de collectie. ‘Het meeste bevindt zich nog in de presidentiele paleizen in Jakarta en Bogor, ongeklimatiseerd, de ramen open, het is doodzonde’.

En nu wordt soortgelijk werk verzameld door steenrijke Indonesische Chinezen in Jakarta en Singapore. Het zijn captains of industry die sinds de jaren negentig zijn begonnen met het terugkopen van hun ‘eigen’ kunstgeschiedenis – de verzameling van Soekarno bijvoorbeeld.

Mooie verhalen heeft René de Visser over hen. De vrouw van 26 die ooit voor 500 euro drie zwartwit foto’s kocht van Adrien-Jean Le Mayeur en zijn vrouw Ni Pollok en het een jaar daarna 90 duizend euro bood voor een schilderij van Isaac Israels. De Visser: ‘Belangrijke les: onderschat ogenschijnlijk kleine klanten nooit. Of de Indonesische die een vuilniszak vroeg om de door haar gekochte Lee Man Fong in te vervoeren en de man die vorig jaar namens een verzamelaar kwam bieden op een Hofker: ‘Niet in pak, zoals we hier van veilingpubliek gewend zijn. Hij had een lange paardenstaart, droeg een spijkerbroek en witte Nike Airs. Je zag de rest van de zaal denken: wat is dit voor een man?’

Sinds Orsini co-auteur is van boeken over Hofker en tijdgenoot Gerard Pieter Adolfs, gaan de deuren van veel miljardairs voor hem open. In Jakarta bezocht hij onlangs een onroerendgoedmagnaat, ‘een kleine, bescheiden man die me een kopje thee aanbood in een van de zalen van zijn paleis: van plafond tot vloer vol gehangen met topwerken uit dit segment. Naast hem woonde een verzamelaar die een van de allermooiste Hofkens bezit die ik ooit heb gezien.’

Of er nooit een Nederlander biedt op het Indische werk? ‘Het gebeurt wel,’ zegt René de Visser, ‘maar bij topstukken hebben Nederlanders geen kans.’ Ook Gianni Orsini weet: 90 procent van wat hier op de markt komt, verdwijnt naar Indonesië. ‘Veel Indische kunst wordt hier zoetsappig gevonden. Kitsch. In de behoudende Nederlands-Indische koloniale samenleving schilderde men nog steeds in romantische stijl toen hier het kubisme in zwang raakte. Er waren wel modernisten, maar die worden minder gewaardeerd door Indonesische verzamelaars.’

De Visser: ‘De aanbrengers van de schilderijen zijn overwegend kinderen of kleinkinderen van de Nederlandse upperclass die Nederlands-Indië heeft verlaten. Directeuren van Shell, planters, hoge KNIL-officieren. In veel families is die koloniale periode een zwarte vlek waaraan ze niet meer herinnerd willen worden. Ouders of grootouders hebben in jappenkampen gezeten in de oorlog, of zijn het land uitgezet na de onafhankelijkheid.’

Een paar weken geleden kreeg De Visser bezoek van iemand die na een televisieuitzending over Hofker dacht: die heb ik volgens mij ook aan de muur hangen. ‘Die man had geen idee dat het werk zoveel waard was. Hij wist alleen dat zijn vader met de kunstenaar in een kamp had gezeten.’

Zelf heeft hij al die jaren één keer gedacht: dit schilderij zou ik willen hebben. ‘Een portret van een Javaans meisje, geschilderd door de Italiaan Romualdo Locatelli.’ Hij weet nog: het kwam op een vrijdagmiddag om vijf uur binnen, zijn medewerkers waren al naar huis. Hij heeft de deur op slot gedaan en zeker vijftien minuten naar het doek gestaard. Verliefd? ‘Ja, een beetje wel. Het is zo mooi virtuoos geschilderd dat het lijkt alsof ze elk moment haar ogen kan opslaan.’

Het schilderij werd niet verkocht, en ging terug naar de eigenaren. Dat was nadat De Visser er voor privégebruik een reproductie van had gemaakt. Het Indische meisje met de parel, zoals hij haar noemt, kijkt hem nu elke dag vanaf de schoorsteen aan.

Indonesian Art, 4/6 Zeeuws Veilinghuis, Middelburg.

Uit de Volkskrant, woe. 4/6-2014.

Gevraagd Indische kunst

Veilingoorlog om Indische kunst

Karolien Knols

Amsterdam – Indische kunst wordt verkocht voor mooie prijzen, merkte een veilinghuis in Zeeland. Het internationale Christi’s probeert zich terug te vechten in een lucratieve markt.

Hij heeft het druk vandaag, Zineng Wang. Christie’s expert in Aziatische kunst, voor een paar dagen overgevlogen uit Hong Kong, loopt kamer in kamer uit om Indische schilderijen te taxeren. Er zijn tekeningen van Rudolf Bonnet en Gerard Hofker, kunstenaars die op veilingen tonnen opbrengen. Een schilderijtje van Dooyewaard en Frits Ohl – de eigenaren zijn er nog niet over uit welke ze willen verkopen. Een gesjeesde kunstenaar laat een rijtje Balische tekeningen zien, allemaal vooroorlogs en voor een paar honderd gulden gekocht op veilingen, ‘maar wie weet of ze meer waard zijn.’

De verkopers zijn afgekomen op een advertentie van Christie’s, een paar weken geleden in de landelijke kranten. ‘Indonesische schilderijen gezocht voor taxatiedagen in juli’ stond darin, en dat was opvallend: nog geen week daarvoor waren tekeningen en schilderijen van Hofker, Le Mayeur, Bonnet en Lee Man Fong onder de hamer gegaan bij de concurrent, het Zeeuws Veilinghuis in Middelburg.

Een veilingoorlog wil Jop Ubbens van Christie’s het niet noemen. Maar dat hij stevig competitie voert met het Zeeuws Veilinghuis uit Middelburg: ‘Zeker. Zij zijn in het gat gesprongen dat wij hebben laten liggen. Ik heb daar een dubbel gevoel over: aan de ene kant vind ik het leuk dat ze in deze niche zijn gedoken, aan de andere kant denk ik: dit laten we niet over onze kant gaan.’
Het was Ubbens die begin jaren negentig, in navolging van pionier Jan Pieter van Glerum, voor Christie’s de handel in Indische kunst opzette in Jakarta en Singapore. In die jaren begonnen rijke verzamelaars met het terugkopen van ‘huh’ kunst; voornamelijk landschappen en portretten die Europeanen en Indonesiërs sinds de tweede helft van de 19de eeuw in Nederlands-Indië hadden gemaakt.

Christie’s werd, samen met Sotheby’s, een grote speler op deze markt, maar na de herpositionering van Christie’s in Nederland rond 2013 verloren ze de Indische kunst een beetje uit het oog.

De successen van het Zeeuws Veilinghuis – bij de Indische veiling in december 2013 zette ze 2 miljoen euro om, een maand geleden 5 ton – waren een wake-upcall. Ubbens: ‘Ik hoef die markt niet helemaal terug, maar ik wil wel een gelijkwaardige positie.’

René de Visser van het Zeeuws Veilinghuis is de hernieuwde interesse van Christie’s ook opgevallen. Hij zegt: ‘Ik had het liever niet gehad. Mijn succes werkt in zekere zin tegen ons. Want niet alleen bij Christie’s worden nu kijkdagen Indische kunst gehouden, Sotheby’s heeft ze net achter de rug.’

Of hij bang is voor de concurrentie? ‘Nee. Christie’s en Sotheby’s hebben wereldwijd contacten, maar die heb ik ook. Voor de topkunst in dit segment is de groep kopers niet zo groot en ik heb bij hen de afgelopen jaren een goede naam opgebouwd. En wat de aanbrengers van Indische kunst betreft: we maken vrij vaak mee dat mensen met Indische schilderijen ook al bij Christie’s of Sotheby’s zijn geweest. Dan moet je toch een goed verhaal hebben.’

Bij Christie’s Amsterdam worden inmiddels de laatste werken ingebracht. Jop Ubbens kijkt terug op een paar succesvolle dagen, met Hofker en Bonnet als toppers met een verwachte veilingopbrengst van 60 à 80 duizend euro per stuk.


uit de Volkskrant, 04-07-2014

Kunst uit Nederlands-Indië levert veel op bij Zeeuws Veilinghuis
Geplaatst op 09 december 2014


MIDDELBURG - Op de veiling van het Zeeuws veilinghuis te Middelburg werden dinsdag af en toe flinke uitschieters genoteerd.

Dat was vooral het geval bij schilderijen uit voormalig Nederlands Indië. Een topstuk van Rudolf Bonnet werd afgehamerd op maar liefst € 380.000. De richtprijs was € 100.000 - € 125.000. Het gaat om: Rudolf Bonnet (1895-1978), 'Melasti', signed and dated Bali 1977, crayon and pastel on paper, 72 x 96 cm.

Een andere verrassing was het schilderij van Sindudarsono Sudjojono (1913-1986), 'Pagi di Bawah Beringin Tua' ('Morgen onder de Waringinboom'). Dit doek kwam in 1980 tot stand op Bali en is 90 x 70 cm groot. Het werk verkocht voor € 135.000. Richtprijs bedroeg € 30.000 - € 40.000.

pzc.nl