Bevroren geheugen - Troostmeisjes en andere taboes

Bevroren geheugen - Troostmeisjes en andere taboes

20-11-2014
Door Vincent Bongers

Landen klampen zich vaak onnodig lang vast aan hun heldenverhaal uit de Tweede Wereldoorlog, zegt Cleveringa-hoogleraar Carol Gluck. Het verklaart waarom de Japanse premier het bestaan van troostmeisjes blijft ontkennen.

‘Mijn vrienden in Chicago vonden het maar vreemd dat ik Japans ging studeren’, zegt Carol Gluck (73), historica aan Columbia University in New York. ‘Amerikanen zijn niet zo geïnteresseerd in de wereld en al helemaal niet in Zuidoost-Azië. Pas toen Japan in de jaren tachtig opkwam als economische macht, trok het de aandacht van studenten en wetenschappers. Mijn vrienden zijn toen ook van gedachten veranderd.’

Gluck houdt op 26 november de zogeheten Cleveringa-oratie, die jaarlijks in het Academiegebouw wordt gehouden ter herinnering aan de protestrede die hoogleraar Rudolph Cleveringa op op die dag in 1940 hield tegen de Duitse bezetter.

‘Ik ben geïnteresseerd in hoe de beeldvorming over een bepaalde gebeurtenis verandert onder invloed van politieke en sociale ontwikkelingen. Ik ga in op het collectieve heroic narrative, het heldenverhaal, dat de bevolking van een land kort na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelt. Dat verhaal kun je meestal in één zin samenvatten. Als ik er in Nederland naar vraag, krijg ik waarschijnlijk als antwoord: “Iedereen had onderduikers in huis en zat in het verzet.” Dat beeld bleek niet te kloppen, werd uitgedaagd en is nu drastisch veranderd. Maar dat heeft lang geduurd.

‘In Japan luidt het verhaal: de onschuldige bevolking is het slachtoffer geworden van haar fanatieke leiders. Na de oorlog zijn er 28 van die leiders (overigens Keizer Hirohito niet, red.) vervolgd in het Proces van Tokio en dat was het dan.

‘Dit narrative komt uit de koker van de Amerikanen. Japan was immers tot 1952 onder controle van de VS. Na de bezetting werd het land dé bondgenoot van Amerika in Azië. En dat was vooral gedurende de Koude Oorlog van belang. Het Japanse geheugen over de oorlog raakte hierdoor bevroren in de tijd. Het heldenverhaal veranderde niet.

‘Toen de Sovjet-Unie ineenstortte en er andere Aziatische landen opkwamen, moest Japan zich herpositioneren. Het verhaal over de oorlog wordt nu aangepast en dat is een pijnlijk proces. De huidige regering onder leiding van premier Shinzo Abe neemt een zeer nationalistische houding aan en blijft halsstarrig vasthouden aan de oude riedel.’

De discussie over de zogenoemde troostmeisjes illustreert dit goed. Gedurende de oorlog werden tienduizenden vrouwen en meisjes gevangen genomen en gedwongen tot prostitutie met Japanse militairen.

‘Het gaat onder andere om vrouwen uit Zuid-Korea, China en natuurlijk ook uit het toenmalige Nederlands-Indië die elkaar helemaal niet kennen en onafhankelijk van elkaar vanaf begin jaren negentig aandacht vragen voor hun zaak. In vrij korte tijd werden ze onderdeel van het wereldwijde geheugen over de oorlog. ‘In 1993 maakte Japan excuses aan de troostmeisjes. Maar Abe blijft zich verzetten. Begin oktober zei hij nog in het parlement dat de eer van Japan is aangetast door de beweringen dat de natie was betrokken bij seksslavernij, dat er onvoldoende bewijs is dat er sprake was van dwang, en dat het om veel minder vrouwen gaat dan wordt beweerd.

‘Onzin, natuurlijk. Een groot deel van de Japanse bevolking wil ook dat de overheid de misdaden volledig erkent. Elke keer als de regering het bestaan van de troostmeisjes ontkent, wordt er bijvoorbeeld door Zuid-Koreaanse activisten een nieuw standbeeld opgericht bij de Japanse ambassade om deze vrouwen te herdenken. De troostmeisjes gaan niet weg. De rest van de wereld weet hoe het zit. Daar kunnen Abe en zijn conservatieve vrienden hun ogen niet voor sluiten.’

mareonline.nl