VOC-schipper Dirk Hartog in Australië: opzet of toeval?

VOC-schipper Dirk Hartog in Australië: opzet of toeval?

Vierhonderd jaar geleden zette VOC-schipper Dirk Hartog als eerste Europeaan voet op West-Australische bodem. Het tinnen bord dat hij achterliet, is het eerste archeologische bewijs van Europese aanwezigheid in Australië. Was hij verdwaald of niet?

25-10-2016
Auteur Aart Aarsbergen historicus

Op 25 oktober 1616 gaf schipper Dirk Hartog opdracht de Eendracht voor anker te laten gaan. Voor de Eendracht strekte zich een dor, vlak en winderig eiland uit, met steile kalkrotsen en gevaarlijke riffen. De bemanning verkende twee dagen het eiland voor de kust van West-Australië, maar vond weinig van haar gading. Als herinnering aan hun bezoek timmerden ze, naar goed scheepsgebruik, op de noordpunt een platgeslagen tinnen schotel op een paal met een bericht over hun aanwezigheid: ‘1616, Den 25 October is hieraen gekomen het schip D’Eendracht van Amsterdam’, met de namen van de schipper, de opperkoopman Gilles Meibais en andere belangrijke personen aan boord. Het tinnen bord is het oudste archeologische voorwerp dat in West-Australië is gevonden, en Dirk Hartog geldt daarom als de eerste Europeaan die voet op West-Australische bodem heeft gezet. Het eiland waarop dat gebeurde, is naar hem genoemd: Dirk Hartog Island. De inham waarin het eiland ligt, heet inmiddels Shark Bay.

Dirk Hartog was in januari 1616 vanuit Texel in opdracht van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) naar Nederlands-Indië vertrokken als schipper van de korte tijd daarvoor van de scheepshelling gelopen Eendracht. Hartog, op dat moment vermoedelijk 32 jaar oud en afkomstig uit een Amsterdams varensgezin, was een ervaren zeeman. Hij werkte eerder als stuurman voor de VOC in Nederlands-Indië en was enige tijd schipper-eigenaar op de Dolfijn, waarmee hij met handelswaar over de Europese wateren voer, van de Middellandse tot de Witte Zee.

De eerste reis van de Eendracht begon onfortuinlijk. Het was in januari zeer koud in Nederland, en het schip lag enige tijd vastgevroren in het ijs voor de rede van Texel. Al voor de afvaart hadden acht soldaten en 21 bemanningsleden het schip, dat zo’n tweehonderd koppen telde, via het zee-ijs verlaten. Op 23 januari kwam het schip vrij en kon het zijn reis naar Indië beginnen.

De Eendracht voer in konvooi met vier andere VOC-schepen. Het kwam op 5 augustus samen met de Trouw aan bij Kaap de Goede Hoop en vertrok drie weken later naar de Indonesische wateren. Alle vijf schepen kozen voor de nieuwe, oostelijke zeeroute over de Indische Oceaan, die zes jaar eerder door Hendrik Brouwer was verkend. In plaats van vanaf Kaap de Goede Hoop via Mauritius naar Indië te varen, lieten de schepen zich afzakken naar een strook tussen 35 en 45 graden zuiderbreedte, waar constant een sterke westenwind waait, de roaring forties. Op zo’n 110 graden oosterlengte moesten ze de steven naar het noorden wenden om uiteindelijk in Nederlands-Indië aan te komen. Deze route nam zo’n zes maanden in beslag en was in tijd bijna de helft korter dan de oude. Er kleefde ook een bezwaar aan: de navigatietechniek van die tijd stelde de schipper in staat vrij nauwkeurig de geografische breedte te bepalen, maar het vaststellen van de juiste geografische lengte was een gok – er werd gevaren op ‘gegist bestek’ –, die soms verkeerd uitpakte. Er zijn om die reden na de Eendracht nog heel wat Nederlandse schepen bij de westkust van Australië terechtgekomen, waarvan een aantal is vergaan, zoals de Batavia, die in juni 1629 voor de kust op het Morning Reef liep.

Hartog voer na het vertrek van het onbewoonde eiland in noordelijke richting langs de kust van het onbekende landmassief en verkende de kustlijn tussen de 26ste en 28ste breedtegraad. De cartografen van de VOC tekenden het gebied op basis van zijn logboek in als ‘Eendrachtsland’.

Op 4 december 1616 kwam de Eendracht aan bij Celebes, het tegenwoordige Sulawesi. Hartog was niet op de hoogte van het feit dat de VOC de handelspost daar anderhalf jaar eerder had gesloten vanwege onenigheid met de lokale heerser van Makassar. Het schip werd vijandelijk ontvangen en zestien bemanningsleden lieten het leven. Onder escorte van de Engelsen, wier rol in dit conflict nog altijd onduidelijk is, kon het schip Makassar verlaten en arriveerde het zes dagen later in Ambon. De Eendracht was het laatste schip van het oorspronkelijke konvooi dat Nederlands-Indië bereikte, elf maanden na zijn vertrek uit Nederland.

Hoe kwam Hartog aan de kust van West-Australië terecht? Was hij per ongeluk in deze contreien verzeild geraakt of was er mogelijk sprake van opzet? Wendy van Duivenvoorde, maritiem archeoloog aan de Flinders University in Adelaide, oppert de mogelijkheid dat Hartog met opzet naar deze wateren is getrokken om deze voor een concurrerende compagnie te verkennen. Deze zogenaamde Australische Compagnie was in 1614 door Isaäc Lemaire en andere kooplui opgericht met het doel het monopolie van de VOC op de handel met Azië te breken. Zij had daartoe in 1615 twee schepen uitgerust die langs een alternatieve route via ZuidAmerika naar Azië zouden varen. Een daarvan, de Hoorn, verging in de haven van Puerto Deseado in Zuid-Amerika bij onderhoudswerk. De Eendracht, het andere schip, rondde Kaap Hoorn en arriveerde in 1616 in de Indonesische wateren, vijf weken eerder dan het gelijknamige schip van Hartog. Op 17 september kwam het aan bij Ternate, op de Molukken, waar het werd opgebracht omdat de Eendracht het monopolie van de VOC had geschonden.

Lees verder bij National Geographic