Hoe spoorlijn en koloniaal verleden samenhangen, t/m 10 november 2017

Hoe spoorlijn en koloniaal verleden samenhangen
Tentoonstelling

Honderdvijftig jaar geleden reed de eerste trein op Java. Een fototentoonstelling in het Spoorwegmuseum in Utrecht laat de verwevenheid zien tussen spoorlijn en de koloniale geschiedenis.

Kester Freriks
10 juli 2017 om 13:02


Op station Purwosari op Java was het op 13 november 1921 een drukte van jewelste tijdens de Garebeg Moeloed, de islamitische feestdag ter ere van de geboorte van Mohammed.
Foto Spoorwegmuseum

Tentoonstelling
Sporen van Smaragd. Per trein door Nederlands-Indië. Het Spoorwegmuseum, Utrecht. T/m 10/11. Inl: spoorwegmuseum.nl


Diepe valleien, drassige grond, bochtige trajecten en steile ravijnen: de aanleg van spoorlijnen in het voormalig Nederlands-Indië stelde de ingenieurs voor grote problemen. Honderdvijftig jaar geleden, op 10 augustus 1867, reed de eerste trein op Java van de havenstad Semarang naar het 25 kilometer verderop gelegen Tangoeng.

Dat was een triomf voor hoofdingenieur Jan Philip de Bordes. En toch werd hij al snel ontslagen: hij had de ‘spoorwijdte’ verkeerd berekend. Hij nam de Nederlandse maatvoering in acht, 1.435 mm. Maar het moest smaller, 1.067 mm, vanwege het veeleisende tropische landschap. Op de historische tentoonstelling Sporen van Smaragd. Per trein door Nederlands-Indië is de allereerste foto tentoongesteld van 15 augustus 1864 waarop De Bordes en zijn Nederlandse collega’s staan afgebeeld. Mannen in wit tropenkostuum. Koelies zijn aangetrokken om de ondergrond te egaliseren. Op een gegeven moment had De Bordes 9.000 arbeiders, vooral inlandse contractanten, die per dag betaald moesten worden naar afgelegde meters.


Ongedateerde foto van de lijn tussen Bandoeng en Garoet.
Foto Spoorwegmuseum

De voorbeeldige expositie, samengesteld door conservator Evelien Pieterse, heeft de vorm van een modelspoorbaan die een wijde lus beschrijft. Zo volgen we aan de hand van foto’s, schaalmodellen van rijdend materieel, albums en brochures een reis door de tijd. Enkele hoofdpersonen, onder wie de rebelse vrijheidsstrijder Teukoe Oemar uit Atjeh, de avontuurlijke treinreizigster en schrijfster Dé-lilah en de eerste president van Indonesië, Soekarno, belichten de spoorwegen vanuit hun perspectief in tekst en beeld. De spoorwegen waren aanvankelijk een particulier initiatief dat naderhand door de Staat werd overgenomen. Het vervoer van goederen en soldaten was de eerste prioriteit, maar geleidelijk werd personenvervoer belangrijker.

Koloniale hiërarchie

Zonder meer behoren de spoorwegen tot de trots van Nederlands-Indië. De schitterende zwart-witfoto’s, vooral van het befaamde bureau Woodbury & Page, laten zien hoe de locomotieven de wagons door onherbergzaam land trekken. De inrichting van de wagons volgde de koloniale hiërarchie van luxueuze eerste klasse met fluwelen zitplaatsen, speciaal bestemd voor de blanke elite, tot en met de derde en zelfs vierde klasse voor de lokale bevolking. Hier zijn de banken vervaardigd van kaal hout.

Uiteindelijk groeit het spoorwegnetwerk in de archipel uit tot 7.000 kilometer. Wat de eerste pioniers nooit konden bevroeden is dat met de aanleg van de spoorwegen de Indonesische onafhankelijkheid dichterbij kwam. President Soekarno gebruikte de spoorwegen om het Indonesische nationalisme te verspreiden. Hij reed in chic uitgevoerde panoramawagons, precies dezelfde die ooit waren gebouwd voor de hoogste blanke bestuurder, de gouverneur-generaal. Dit detail maakt Sporen van Smaragd meer dan een treinenexpositie: het toont de verwevenheid van spoorlijnen en koloniale geschiedenis.

NRC