Non-fictie – Oltmans en Nieuw-Guinea
door Hans Wansink
Dissident onder het kwispelend journaille
Journalist Willem Oltmans waarschuwde president Kennedy tegen minister Luns en diens Soekarno-haat. Luns stelde alles in het werk om hem dat betaald te zetten.
Nadat Indonesië in 1949 onafhankelijk was geworden, moest nog een oplossing worden gevonden voor het afgelegen, nauwelijks gekoloniseerde Nieuw-Guinea, een eiland dat werd bewoond door zo’n zevenhonderdduizend Papoea’s, vooral bekend van hun peniskokers. Binnen een jaar zou de kwestie opgelost zijn, zo werd bij de soevereiniteitsoverdracht afgesproken. Toch zou het nog tot 1962 duren voordat Nederland, zwaar tegenstribbelend tegen de druk van de gebroeders Kennedy die in de Verenigde Staten aan de macht waren gekomen, afstand deed van Nieuw-Guinea.
De argumenten om vast te houden aan deze kolonie aan de andere kant van de aardbol wisselden in de loop van de jaren vijftig nogal. Eerst zou Nieuw-Guinea een ideaal toevluchtsoord zijn voor Indo-Europeanen die bij het bewind van Soekarno uit de gratie waren geraakt. Maar de Indo’s voelden, niet onbegrijpelijk, meer voor repatriëring naar Nederland. Vervolgens was het argument dat de, al die koloniale jaren volstrekt aan hun lot overgelaten, Papoea’s moesten worden opgevoed tot zelfstandige democratische modelburgers. Nadat ook dit project onuitvoerbaar bleek, moest het eiland worden behouden als bolwerk tegen het oprukkende wereldcommunisme. Maar ook dit argument hield niet lang stand. In de strijd tegen het rode gevaar was het veel belangrijker voor het Westen om met Soekarno, die zich met Russische spullen aan het bewapenen was, aan te pappen. Toen alle argumenten op waren, deed Nederland ten einde raad een beroep op ‘de internationale rechtsorde’.
Het was tevergeefs. Nieuw-Guinea had behoord tot Nederlands-Indië en Indonesië had van meet af aan geëist dat ook dit gebiedsdeel aan de Republiek zou moeten toevallen. Maar Nederland in het algemeen en KVP-minister Luns van Buitenlandse Zaken in het bijzonder, hadden een enorme weerzin tegen de nationalist Soekarno. Die had in Nederlandse ogen landverraad gepleegd door tijdens de bezetting met de Jappen te heulen. Soekarno was een begaafd demagoog en potentaat, die de inlijving van Irian (= Nieuw-Guinea) als nationalistisch project nodig had om de als los zand aan elkaar hangende verzameling van eilandvolken bij elkaar te houden.
Een kleine minderheid van intellectuelen, journalisten en zakenlieden had in de gaten dat Nederland bezig was zich internationaal te isoleren. Normalisering van de betrekkingen met de onafhankelijke Republiek was een Nederlands belang, niet in de laatste plaats een economisch belang. Bovendien was het zinloos de Papoea’s op te voeden in vijandschap tegen Indonesië, het grote buurland waarmee ze hoe dan ook te maken zouden krijgen.
Willem Oltmans behoorde tot deze selecte groep. Hij was één van de zeer weinige journalisten die überhaupt de moeite namen zich op de hoogte te stellen van de Indonesische kant van de zaak. In 1956 slaagde hij er als freelancer in een interviewafspraak met Soekarno te maken, in Rome. Maar tot zijn verbijstering telegrafeerde hoofdredacteur Stokvis van De Telegraaf dat hij dat interview niet wilde hebben. Alle andere journalisten bleken Soekarno en de zijnen te boycotten. Veertig jaar later is gebleken dat minister Luns bij alle diplomatieke posten instructies verspreidde om Oltmans het werken onmogelijk te maken. Hoofdredacteuren kregen bezoek van de Binnenlandse Veiligheidsdienst om tegen Oltmans te waarschuwen, bijna altijd met succes. Na jaren ageren, kreeg Oltmans in 2000 voor de stelselmatige tegenwerking die hij in zijn hele journalistieke carrière heeft ondervonden van de Nederlandse staat een schadeloosstelling van acht miljoen gulden.
Oltmans heeft altijd beweerd dat zijn bemoeienis met de kwestie doorslaggevend was, maar in de geschiedschrijving over Nieuw-Guinea komt hij nauwelijks voor. De jonge historicus Wouter Meijer probeert in zijn monografie antwoord te geven op de vraag naar de betekenis van Oltmans’ interventies. De belangrijkste daarvan was een gesprek met Walt Rostow, adviseur voor nationale veiligheid van president Kennedy, op 5 april 1960.
Daarin waarschuwt Oltmans het Witte Huis tegen de onverzoenlijke Soekarnohater Luns, pleit hij voor contact met enkele verlichte zakenlieden en Prins Bernhard en beveelt hij de Amerikanen aan het initiatief te nemen tot informele gesprekken tussen Nederland en Indonesië. Rostow zegt tegen Oltmans dat Soekarno er goed aan zou doen uit de buurt van de Zevende Vloot (van de Amerikaanse marine) te blijven.
Het was uiteraard allemaal vertrouwelijk, maar Oltmans kon zichzelf niet in de hand houden en bazuinde de waarschuwing van Rostow rond, daarmee zowel de Amerikanen als de Indonesiërs in ernstige verlegenheid brengend. De neiging van Oltmans om zich steeds op de voorgrond te dringen als hij beter op de achtergrond had kunnen blijven, concludeert Meijer in zijn evenwichtige, maar vlakke studie, maakte dat hij uiteindelijk met iedereen gebrouilleerd raakte.
Toch was Oltmans’ actie niet alleen maar contraproductief, stelt Meijer vast. Want de boodschap kwam wel degelijk in het Witte Huis over – inderdaad via de veel discreter en professioneler opererende prins Bernhard. Die adviseerde een onomkeerbare overdracht door Nederland van Nieuw-Guinea aan een multinationale trustschap. Kennedy bedankte koningin Juliana in een telegram van 12 september 1960 voor de goede raad van haar echtgenoot. Met de narcistische flapuit Oltmans wilde niemand meer te wat maken hebben. Alleen Soekarno bedankte Oltmans nog voor de moeite, maar in de memoires van de Indonesische president komt Oltmans niet één keer voor.
Oltmans was onder het kwispelend achter Luns aan huppelende journaille niet de enige dissident. Meijer vermeldt summier dat H.J.A. Hofland, verslaggever van het Algemeen Dagblad, in 1961, toen Indonesië en Nederland leken af te stevenen op een gewapende confrontatie, een manifest opstelde waarin de halsstarrige regeringspolitiek aan de kaak werd gesteld. In zijn boek Opmerkingen over de chaos (1963) vertelt Hofland over hoe 300 mensen werden opgebeld, waarvan er slechts 99 het manifest ondertekenden. Een kleine groep weigerde omdat ze het niet met Hofland en de zijnen eens waren. Een tweede groep verklaarde gezagsgetrouw dat de minister per definitie deskundiger was dan de opstellers van het manifest. Maar de rest liet bangelijk weten dat ‘hun maatschappelijke positie het niet toestond, aan het overigens gewaarde initiatief adhesie te betuigen.’
Zo waren de verhoudingen in het geborneerde, benauwde, autoritair-conformistische Nederland van die jaren. In Opmerkingen van Hofland komt dat nog beter tot uiting dan bij Wouter Meijer. Hofland: ‘Hoe onbeschrijflijk laf kan men hier zijn als er gevraagd wordt iets te doen waarvan men aanneemt dat het afwijkt van het gangbare. Die ervaringen hebben bewezen, dat hier een politiek van intimidatie, een zwakke vorm van McCarthyisme al mogelijkheden heeft.’
McCarthyisme: dat bleek in het geval Oltmans niet teveel gezegd.
Wouter Meijer: ‘Ze zijn gék geworden in Den Haag’ – Willem Oltmans en de kwestie Nieuw-Guinea.
Elsevier
156 pagina’s
€ 14,95
ISBN 978 90 6882 758 3.
Volkskrant 29-01-2010
di 15 dec 2009 - 13:23
