Veteraan bekent betrokkenheid bij onbekende executie in Indonesië

13 juli 2013, 07:00

Veteraan bekent betrokkenheid bij onbekende executie in Indonesië


Veteraan Harrie Nouwen herkende zichzelf op deze foto, die een jaar geleden opdook. Het Stadsarchief Enschede heeft een privé-album van een soldaat uit Enschede die in 1947 werd uitgezonden in beheer. ANP / Vincent Jannink


door Emilie van Outeren

Binnenland
De foto die een jaar geleden opdook van een tiental Indonesische mannen dat dood in een greppel ligt, is inderdaad van een standrechtelijke executie uitgevoerd door Nederlandse militairen tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog. Dat zegt veteraan Harrie Nouwen (87) vandaag in een interview in NRC Handelsblad.

Nouwen heeft zichzelf herkend als de soldaat die op de foto gehurkt naast de greppel zit. De andere militair was zijn luitenant. Die heeft volgens Nouwen de 13 of 14 mannen doodgeschoten als vergelding voor een hinderlaag waar Nouwen en een andere collega in gelopen waren. Nouwen vertelt:

"Ze moesten knielen bij de greppel, met hun handen in hun nek. Pang pang pang. Binnen twee minuten waren ze allemaal dood."

Het incident zou hebben plaatsgevonden in het dorp Gedong Tataan in Zuid-Sumatra. Volgens Nouwen gebeurde dit vlak voor het einde van de oorlog, in december 1949. Volgens historici is dit onwaarschijnlijk, omdat er na augustus van dat jaar een wapenstilstand gold. Waarschijnlijker is dat er het in maart 1949 gebeurde. Toen kwamen twee militairen uit het regiment van Nouwen om in het gebied bij Gedong Tataan, zo blijkt uit het overzicht van de gesneuvelden.


'Geen reden om te twijfelen aan authenticiteit'

Desalniettemin heeft militair historicus Martin Elands, verbonden aan het Veteraneninstituut, "geen reden om te twijfelen aan de authenticiteit van het verhaal van Nouwen". Veel feiten die hij in zijn verhaal noemt komen overeen met wat er over zijn regiment en het gebied bekend is. "We weten dat het gebied waar Nouwen zat erg onrustig was", zegt Elands. Het bloedbad dat Nouwen in het interview beschrijft, was tot nu toe niet bekend. Nouwen, zelf telegrafist in het leger, heeft er toen geen verslag van mogen doen. "Ik heb in Indië een eed afgelegd, op koningin Wilhelmina, om alle geheimen uit het leger te bewaren."

Na 64 jaar praat hij toch, omdat hij wil vertellen hoe het er in de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949) aan toeging.

"Wat je nu op televisie ziet in Syrië, wat mensen elkaar aandoen, dat deden wij ook. Zo was die oorlog. Daar is men in Nederland niet van op de hoogte."


De andere foto herkent Nouwen niet

Zijn bekentenis komt een jaar nadat de Volkskrant twee foto’s publiceerde die waren gevonden in het fotoalbum van een inmiddels overleden veteraan uit Enschede, Jacobus Ridderhof. Historici beschouwden de beelden als uniek en authentiek, maar konden ze niet plaatsen. Een veteraan die samen met Ridderhof op Java diende, zei in NRC Handelsblad dat hij de beelden niet herkende.

Of de foto inderdaad op Sumatra gemaakt is en of Nouwen erop staat, is zonder andere getuigen niet met absolute zekerheid vast te stellen. Hoe de foto bij de soldaat uit Enschede terechtkwam, blijft onduidelijk. De andere foto die opdook, van drie mannen die schijnbaar in hun rug worden geschoten, kent Nouwen overigens niet. "Dat was niet bij ons."

Indonesië-deskundige Harry Poeze vindt het verhaal van Nouwen grotendeels plausibel. "Een aantal zaken die hij benoemt zijn aantoonbaar juist. Dat niet alles klopt, is begrijpelijk na al die jaren. Er is verder onderzoek nodig om dit exact te situeren."

nrc.nl

zie ook ons topic Foto's van executies Indonesië opgedoken van juli 2012

15-7-2013

Indiëveteraan niet vervolgd, misschien claim tegen staat


Veteraan Harrie Nouwen herkende zichzelf op deze foto, die een jaar geleden opdook. Het Stadsarchief Enschede heeft een privé-album van een soldaat uit Enschede die in 1947 werd uitgezonden in beheer.


door Emilie van Outeren

Harrie Nouwen, de Indiëveteraan die afgelopen weekend in NRC Handelsblad bekende betrokken te zijn geweest bij oorlogsmisdaden in het Indonesische dorpje Gedong Tataan, Zuid-Sumatra, hoeft zich geen zorgen te maken dat hij daarvoor vervolgd wordt. Hoewel misdaden tegen de menselijkheid niet verjaren, is voor de misdragingen tijdens de Indonesische oorlog een uitzondering gemaakt. Wel bestaat de mogelijkheid dat nabestaanden een claim kunnen indienen tegen de staat.

Nouwen (87) herkende zichzelf op een foto van een standrechtelijke executie die vorig jaar opdook. Hij zegt de executie niet te hebben uitgevoerd, maar vuurde tijdens een represailleactie wel mortieren af op het dorp. Daarbij vielen volgens hem ook slachtoffers.

Advocate Liesbeth Zegveld erkent dat de zaak verjaard is. "Alleen onze eigen misdrijven in Indonesië hebben we uitgesloten van de opheffing van de verjaringstermijn", zegt ze. Zij probeerde eerder een strafrechtelijk onderzoek te laten instellen naar het bloedbad in het Javaanse dorp Rawagede. Het Openbaar Ministerie weigerde dat omdat de mogelijke misdrijven van Nederlandse militairen daar een verjaringstermijn van 24 jaar hebben. Die vallen niet onder het oorlogsstrafrecht, maar onder het militair recht, aldus het OM.


Pleidooi voor onderzoek naar claim

Zegveld was succesvol in een claim tegen de staat in de zaak Rawagede. Nabestaanden van de slachtoffers kregen schadevergoeding. Jeffry Pondaag, van het Comité Nederlandse Ereschulden, wil de gebeurtenissen in Gedong Tataan onderzoeken en kijken of een claim mogelijk is.

Volgens historicus en jurist Cees Fasseur, zou daarvoor meer nodig moeten zijn dan alleen de bekentenis van Nouwen. "Het lijkt me een hachelijke onderneming om op basis van één getuigenis van gebeurtenissen van 64 jaar geleden een zaak te beginnen." Ook zou heel duidelijk moeten zijn wie de slachtoffers waren en welke directe nabestaanden aanspraak kunnen maken.


nrc.nl

Rammelend verhaal van oogetuige executie NL-Indië



Fog of war?

Arnold Karskens: 16-07-2013 13:57 uur


NRC Handelsblad plaatste dit weekeinde het artikel Je doet wat je wordt opgedragen, over de belevenissen van de bejaarde Brabander Harrie Nouwen (87). Hij wijst zichzelf aan als toeschouwer (hurkend en nauwelijks herkenbaar) op een foto van geëxecuteerde Indonesiërs die vorig jaar juli is ontdekt door een medewerker van het gemeentearchief Enschede. Na lezing van het twee pagina’s grote NRC-coververhaal twijfel ik ernstig aan het waarheidsgehalte.

Het beroep van oorlogschroniquer verplicht, dus we zetten de kritiekpunten maar eens op een rijtje. Daarbij ga ik ervan uit dat Nouwen juist is geciteerd. Dat vertrouw ik NRC Handelsblad overigens wel toe.

Knielen bij de greppel

Nouwen vertrekt in 1947 als dienstplichtig soldaat naar de vaderlandse kolonie en verhaalt over een executie die hij eind 1949 meemaakt op Sumatra. Hij zegt dat gevangengenomen guerrillastrijders van het Tentara Nasional Indonesia, afgekort TNI, moesten knielen bij een greppel “met hun handen in de nek”. Daarop zou zijn luitenant (links staand op de foto) de Indonesiërs “één voor één” met een stengun in de rug hebben doodgeschoten. Eén man die ruim een dozijn mannen doodschiet? Mmm, denk je dan. Waarom niet met meer mensen schieten? De kans dat een paar gevangenen het op een lopen zetten is wel erg groot.

Greppel

Maar oké, de luitenant schiet. Dan luidt de vraag: waarom liggen de lichamen dan op de bodem van de greppel? Je zou denken dat ze, geknield op de rand, voorover op hun buik halverwege de greppelwand belanden. En zeker niet zoals de helft, op hun rug op de bodem. Veel logischer zou zijn dat de mannen in de greppel hebben gestaan en toen zijn doodgeschoten. Zoals een tweede foto toont, ook gevonden door de ambtenaar in Enschede in hetzelfde album van een naamloze veteraan, en vorig jaar als eerste geplaatst in de Volkskrant. Maar daarover zegt Nouwen: “Dat was niet bij ons”, terwijl het landschap en de kleding van de slachtoffers veel overeenkomsten vertonen.

Trouwens hoe heette die luitenant die schoot? Hij is later, dus vlak voor of vlak na de soevereiniteitsoverdacht van 1949, volgens Nouwen door een sluipschutter gedood. Een rechtmatige vraag, want het antwoord zou kunnen helpen om vast te stellen of de twee inderdaad bij dezelfde eenheid hebben gediend.

Kokosnoten

Teruglezend zie ik meer hiaten. Nouwen deed acht klassen lagere school, maar wist niet waar Indië lag. Dit ter illustratie van zijn onwetendheid. Kom kom, dat is derde of vierde klas lesstof aardrijkskunde.

Nouwen is naar eigen zeggen verantwoordelijk voor de radio-contacten en verlaat het kamp zelden voor het lopen van patrouilles. De keren dat hij op pad gaat, is voor de jacht. Zo verzeilt hij in een hinderlaag van Indonesische opstandelingen. Die begon op een wel heel bijzondere manier. “Toen we dichterbij kwamen, regende het eerst kokosnoten. Die gooiden ze uit de bomen. Daarna leek het alsof heel Indonesië op me schoot.”


Laat dit duidelijk zijn: met een hinderlaag probeer je binnen enkele seconden zoveel mogelijk tegenstanders uit te schakelen voordat ze bij zinnen komen en terugschieten. Het TNI was professioneel genoeg om dat te weten en circa vijfduizend omgekomen Nederlandse militairen zijn het bewijs. De eerste slag deel je niet uit met kokosnoten, hoe hard die ook mogen aankomen. Zo’n actie past in een Suske en Wiske-stripalbum. Interviewer Emile van Outeren had hier wel een kritische kanttekening mogen zetten. Ook bij het vervolg. Als straf moest het dorp van waaruit de strijders opereerden, met mortieren worden bestookt. Een klus voor marconist Nouwen, terwijl nauwkeurig een mortier richten en veilig afschieten specialistenwerk is.

Mist van de oorlog

Voor alle duidelijkheid: in Indonesië zijn tussen 1945 en 1949 door Nederlanders tal van oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid gepleegd. Dus ik kies niet de zijde van de militairen. Ook niet van de opstandelingen, want ik wil benadrukken dat de terreur ook van de kant van de door Japan opgestookte Indonesiërs kwam, zoals tijdens de bersiap-periode waarbij duizenden vrouwen en kinderen uit racistische motieven zijn vermoord.

Wel pleit ik voor een juiste geschiedschrijving. Een valse voorstelling van zaken draagt bij tot de mist die toch al rond menige oorlog hangt.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op DeNieuwePers.
The Post online

Indische twisten over de feiten en een woord
20 juli 2013


De dopingoorlogen over de Tour de France lijken over hun hoogtepunt heen, maar een ander, veel ouder conflict smeult nog altijd na. De krant bracht zaterdag een groot stuk over Indië-veteraan Harrie Nouwen die zich meent te herkennen op een foto van een executie van een groep Indonesische mannen (‘Je doet wat je wordt opgedragen’, 13 juli). Die foto dook vorig jaar op in de Volkskrant, maar Nouwen (87) is de eerste die claimt dat hij erop staat.


Wist de krant dan niet dat ‘Indiërs’ echt mensen uit India zijn?

Het stuk leverde waarderende, maar ook kritische brieven op, soms van lezers die twijfelden aan het verhaal zelf, maar vooral van lezers die kritiek hadden op het gebruik van de term ‘Indiërs’ door de krant. In het stuk schreef Emilie Van Outeren over ‘Indonesiërs’, maar op de voorpagina en in de inleiding van het artikel was sprake van ‘Indiërs’.

Oorlogsjournalist Arnold Karskens uitte op zijn blog twijfels aan het hele verhaal; onder meer door details over de executie, die zouden zijn gedaan door één man, en over Nouwens vaardigheid om, als telegrafist, een mortier af te schieten.

Eerst die betrouwbaarheid.

Of Nouwen echt de man op de foto is, noteerde krant zelf al, „is zonder andere getuigen niet met zekerheid vast te stellen”. Ja, dat is nogal een slag om de arm. Maar dat wil niet zeggen dat de krant dit relaas ‘zomaar’ heeft afgedrukt. Het is gedetailleerd voorgelegd aan onderzoekers van het Veteraneninstituut en het KITLV in Leiden, die het plausibel vonden, behoudens de precieze datum van het voorval.

Van Outeren, die Nouwen drie keer sprak, wijst er ook op dat hij niet zelf naar de krant is gestapt, op zoek naar aandacht, maar op haar pad kwam via instituten die de foto in onderzoek hadden. Zij zegt: „Na al die jaren zal niet elk detail kloppen, maar ik geloof dat hij naar eer en geweten vertelt wat hij zich herinnert.” Ook een onderzoeker sprak de veteraan herhaaldelijk en beoordeelde hem als betrouwbaar. Feiten uit zijn relaas strookten met de geschiedschrijving over zijn eenheid.

De krant liet het daar niet bij. Correspondent Melle Garschagen reisde naar het Indonesische dorp dat Nouwen noemde, Gedong Tataan; dat leverde bevestiging op van een mortieraanval, en van een plattegrond die Nouwen had getekend. Maar niet van executies.

Het grote probleem is natuurlijk om 64 jaar later nog getuigen te vinden. Volgens Nouwen waren er vijf of zes anderen van zijn eenheid bij het incident betrokken; maar hij kende sommigen alleen bij hun bijnaam en onderhield later geen contacten. De bataljonslijst, die honderden namen bevat, vergt nog aanzienlijk meer tijd en onderzoek.

Tegen die achtergrond vind ik het heel verdedigbaar dat de krant deze getuigenis, getoetst door deskundige instanties, heeft afgedrukt als oral history, met alle mitsen en maren er bij. Er zouden zich nog getuigen kunnen melden; dat is niet gebeurd.

Maar één woord, ‘Indiër’, bleek minstens zo omstreden. Weet de krant niet dat Indiërs uit India komen, sneerden verschillende lezers.

Eén lezer („Mijn familie ging in 1764 naar Indië en vluchtte in 1957”) verduidelijkt dat in de koloniale tijd staatsrechtelijk van drie groepen sprake was: ‘Europeanen en aan hen gelijkgestelden’, ‘inheemsen’ en ‘Vreemde Oosterlingen’. In die laatste categorie vielen Arabieren, Chinezen en: Indiërs.

„Het woord zal zeker wel eens gebruikt zijn voor de inheemse bevolking”, aldus deze lezer, „maar dat is geen maatstaf. Men sprak over ‘inlanders’, formeel over ‘inheemsen’, en als men modern wilde doen over ‘Indonesiërs’.” Oud-correspondent Dirk Vlasblom vult daarbij aan dat één term voor alle ‘inlanders’ toch al ongebruikelijk was: Nederlanders in Indië spraken van Javanen, Balinezen, Atjehers, enzovoorts.

Nu was er op de eindredactie ook over gedelibereerd. Maar Van Dale vermeldt bij ‘Indiër’, als tweede betekenis: „(veroud.) bewoner van Indië.” Later werd daar een site bij gehaald over Bahasa Indonesia (voor beginners), die verwees naar Land en volk van Java (1938) van C. Lekkerkerker. Die noteerde: „De benaming Indisch (en Indiërs) werd ook gegeven aan de ‘inlandse’ (= inheemse) bevolking.”

Maar ook alle academische Indonesiëkenners die ik raadpleegde, ontkennen stellig dat zulk gebruik van het woord gangbaar was.

Harry Poeze, verbonden aan het KITLV in Leiden, noemt de term op de voorpagina en in het intro „helemaal fout”. „Indonesiërs was toen al de ingeburgerde term, ook aan koloniale zijde.” Ja, zegt Remco Raben van het Niod, er was wel even de ‘Indische Partij’ (1912-1913) van Ernest Douwes Dekker, achterneef van Multatuli, met de leus ‘Indië voor de Indiërs’. Maar daarin was ‘Indiërs’ geen etnische, maar een politieke term, „voor blank en bruin”.

Tijdgenoten en historici zijn gevoelig voor zulke feiten en nuances – maar kan een krant zich niet op het woordenboek beroepen? Taalkenner Ewoud Sanders zegt het gebruik van de term wel te kunnen billijken, zolang maar duidelijk is wie ermee zijn bedoeld. Geen lezer zal toch écht hebben gedacht dat de krant mensen uit India bedoelde?

Ook in het eigen archief van de krant kom ik het gewraakte woord in verband met Indië nauwelijks tegen. Wel vond ik een brief van oud-redacteur Peter Schumacher, die al in 1993 puntig uitlegde: „De term ‘Indiërs’ kennen wij slechts als aanduiding van bewoners van India” (Migranten, 18 september 1993).

Nog verder terugzoeken?

Een korte blik in de archieven van Het Algemeen Handelsblad en De Nieuwe Rotterdamsche Courant bevestigt dat met ‘Indiërs’ ook in die kranten doorgaans Brits-Indiërs werden bedoeld. Zo gaat De Indiërs in Nederlandsch-Indië (Handelsblad, 6 mei 1930) over „Bombayers, Bengalezen en Klingalezen” die protesteren tegen de arrestatie van Gandhi.

Kortom. De krant had overal bij het stuk ‘Indonesiërs’ moeten aanhouden. Omwille van de geschiedenis, maar ook gewoon om duidelijk én consequent te zijn.

Reacties: ombudsman@nrc.nl
NRC