Huib van Mook, de meest gehate man van Nederland én in Indië

Hoe Huib van Mook uitgroeide tot de meest gehate man van Nederland én in Indië
Door: Lidy Nicolasen − 10/05/14, 05:11


Als kind droomde Huib van Mook ervan de witte vlekken op de kaart van Afrika te ontdekken en daar dan koning te worden. Hij werd geen koning in Afrika, wel landvoogd van Nederlands-Indië. De laatste landvoogd en de meest gehate man in Nederland én in Indië. Hij voelde zich een ontheemde, zei hij op het einde van zijn leven. Behalve zijn vaderland  verloor hij ook zijn gezin en zijn grote liefde.

Waarom ontketende uitgerekend deze man in 1947 een militaire actie tegen de dan nog jonge republiek Indonesië? Hij was geboren op Java, was onder aan de bestuurlijke ladder begonnen en had de top bereikt. Hij wilde 'een vrij en gelukkig Indonesië', zonder armoede, met goed onderwijs en respect voor de democratische rechten van het volk. Als geen ander begreep hij dat het Indonesische verlangen naar onafhankelijkheid 'oprecht en krachtig' was en een logisch gevolg van een 'gezond groeiproces'.

Een van de weinige staatslieden
Historici en politicologen hebben hem achteraf een van de weinige staatslieden van Nederland genoemd. Hij was de spin in het web in het bestuur van het voormalige Nederlands-Indië. In intellect en daadkracht stak hij boven iedereen uit. Koningin Wilhelmina noemde hem in een brief aan Juliana 'een handjevol', niet gemakkelijk dus, maar ook een 'intelligent en aangenaam mensch'.

Tom van den Berge (57), Indiëkenner en verbonden aan het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde in Leiden, is naar het antwoord op die vraag op zoek gegaan. Hij kreeg inzage in het omvangrijke persoonlijke archief van Van Mook. In de biografie die hij schreef, blijkt Van Mook behalve de doortastende bestuurder, vooral ook een eenzaam man, verscheurd door loyaliteit.

Want wantrouwen was zijn deel. Den Haag verdacht hem van anti-koloniale opvattingen, Indonesiërs vreesden dat hij de macht slechts wilde delen, niet afstaan. Hij voelde zich dikwijls in de steek gelaten door de regering in Den Haag, de bestuursambtenaren in Indië en zijn vrouw. Aandacht en liefde zocht en vond hij bij zijn secretaresses, met wie hij langdurige liefdesrelaties aanging. Met de laatste kreeg hij een zoon. Deze Walter van der Star neemt komende week het eerste exemplaar van de biografie in ontvangst.


Indische belangen
Van Mook was getrouwd en had twee kinderen toen de oorlog uitbrak. Op aandringen van de regering verliet hij Indië om vanuit het buitenland de Indische belangen te behartigen. Zijn vrouw en kinderen bleven achter en zaten gevangen in Jappenkampen. In Londen ontmoette hij bij de Nederlandse regering in ballingschap Ro Stokdijk, eveneens gehuwd. Zij werd zijn secretaresse en zijn grote liefde.

Met zijn echtgenote kwam het nooit meer goed. Ze waren van elkaar vervreemd geraakt. Zij was in de sfeer van het oude Indië blijven steken, vond Van Mook. Officieel gingen ze nooit uit elkaar, ook niet toen Ro besloot haar echtgenoot te volgen en Van Mook, eenzaam achtergebleven, een relatie kreeg met zijn nieuwe secretaresse. Toen ook die vertrok om te trouwen, raakte Van Mook voor de derde keer verliefd, wederom op zijn secretaresse. Met deze Gien van der Star bracht hij de laatste jaren van zijn leven door. Hij overleed in Frankrijk op 70-jarige leeftijd aan longkanker.

Tom van den Berge heeft dankbaar gebruikgemaakt van persoonlijke brieven en documenten, om de lezer langs de klippen van onderhandeling, mislukte en geslaagde akkoorden, opgewonden briefwisselingen en complotten te voeren. Alle hoofdrolspelers uit die tijd kregen hun biografie. Van Mook nooit. Wellicht omdat we in Nederland liever niet herinnerd wensten te worden aan die periode, suggereert Van den Berge. Of omdat Van Mook een man was die on-Hollands altijd iets raadselachtigs behield.

'Van Mook. Watcha doin'here?'
Al in 1942 schreef hij dat Nederland het zelfbeschikkingsrecht van Indonesië moest erkennen, tot afgrijzen van Den Haag. Maar toen hij na de bevrijding terugkeerde in Batavia stond er op muren en trams 'Van Mook. Watcha doin'here?' Overal in het land keerden strijdende groepen zich tegen Nederlanders. Deze uitbarsting van geweld, de bersiap, had Van Mook altijd gevreesd. Het was het gevolg van verdrukking, wanbestuur, gebrek aan gevoel voor het nationalisme in Azië, zei hij. 'Ik zal God danken als ik deze betrekking kan kwijtraken.'

Onvermoeibaar bleef Van Mook desondanks ijveren voor zijn ideaal. In die ijver zat tenslotte ook de mislukking. Toen de Republikeinen de macht niet bleken te willen delen en hem buitenspel zetten, bood hij geen weerstand meer aan de op oorlog gebrande Nederlandse leger- en marineleiding. In de nacht van 20 op 21 juli 1947 gaf hij het startsein voor Operatie Product, de eerste politionele actie. Militaire actie was nodig om zijn Indonesië te redden. 'Indonesiërs hadden hulp en leiding nodig om hun land te kunnen besturen', mopperde hij later tegen journalisten.

Toen had Nederland het hoofd al gebogen voor de internationale druk. In 1948 kreeg Van Mook zijn ontslag. In Nederland en Indië voelde hij zich niet meer thuis. Hij werd hoogleraar openbaar bestuur in Amerika en bekleedde een hoge functie bij de VN. Na zijn pensioen vertrok hij naar Frankrijk.

VK



zie onze boekenhoek

Nooit spijt van hard optreden in Indië
Meindert van der Kaaij − 13/05/14, 09:00


Al vroeg in zijn bestuurlijke loopbaan droomde Huib van Mook (1894-1965) van een 'vrij en gelukkig Indonesië' en dat maakte hij zelfs tot zijn lijfspreuk. Dat uitgerekend hij opdracht gaf tot een bloedige 'politionele actie' van het Nederlandse leger mag tragisch heten. Biograaf Tom van den Berge meent dat Van Mook na de oorlog voor de onmogelijke taak stond om de dekolonisatie in vreedzamer banen te leiden.


" Het was een buitengewoon eenzame man die liefde zocht en af en toe naar een aai over zijn bol verlangde "

Van den Berge, die als Indiëkenner is verbonden aan het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde in Leiden, presenteert morgen zijn biografie van de laatste landvoogd van Indië. Daarin constateert hij dat iemand die de laatste vijftig jaar alleen de kranten heeft gelezen niet zal weten wie Van Mook is. Dat mag opmerkelijk heten voor een man die zo'n belangrijke rol speelde in een deel van de Nederlandse geschiedenis dat ook vandaag de dag nog een open zenuw is.

Geboren in Indië uit Nederlandse ouders doorliep Van Mook de ambtelijke ladder van de bodem tot aan de top. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd hij minister van koloniën in het tweede kabinet-Gerbrandy. Na de capitulatie van Japan moest hij in Indië de revolutionaire opstand beteugelen en het Nederlands gezag herstellen, maar hij stond daarbij volgens Van den Berge voor een schier onmogelijke taak.

Van Mook kon bij niemand goed doen. Vanuit Nederland hoorde hij voortdurend dat hij het koninkrijk verkwanselde aan de revolutionairen, en voor de Indonesiërs bleef hij de koloniaal. "Ik probeer in mijn boek te laten zien dat zijn positie in werkelijkheid veel genuanceerder was. Hij stond tussen twee vuren en dat heeft hem uiteindelijk opgebroken."

Van den Berge denkt dat het gewelddadig optreden van Nederland in Indië onafwendbaar was. "Van Mook moest telkens constateren dat de akkoorden die hij met Soekarno, Hatta en anderen sloot, niet werden nagekomen. Het Republikeinse leger bestond uit zoveel bewapende facties die niets wilden weten van Nederlandse bemoeienis. Van Mook leerde in die jaren dat politieke macht uit de loop van een geweer komt."

In Nederland is één straat naar Van Mook vernoemd, in Rijswijk, omdat de burgemeester een vriend van hem was. Kennelijk werden zijn inspanningen niet erkend. Wat waren zijn verdiensten?
"Ondanks zware omstandigheden is hij erin geslaagd om het geweld lange tijd uit te stellen. Na de capitulatie van Japan was hij niet in staat om de Bersiap - de moordpartijen van Indonesiërs op Nederlanders, Indo's en Chinezen - te voorkomen. Wel slaagde hij erin nog erger te voorkomen en mensen tijdig in veiligheid te brengen. Door in contact te blijven met de republikeinen kon hij erger bloedvergieten voorkomen."

Was Van Mook de auteur van de rede die Wilhelmina in 1942 uitsprak, waarin nieuwe verhoudingen tussen de delen van het koninkrijk in het vooruitzicht werden gesteld?
"Jazeker. Hij heeft de tekst geschreven en herschreven. Wilhelmina voelde er niets voor, maar onder druk van Van Mook en Gerbandy heeft zij die tekst uitgesproken. Van Mook vond die verklaring nodig om in de richting van de Verenigde Staten de goede wil van Nederland te tonen."

Van Mook was uiteindelijk de opdrachtgever van de eerste politionele actie. Heeft hij in de brieven, die u als eerste mocht inzien, daarover zijn twijfel geuit?
"Er is één brief waarin naar mijn gevoel wel wat twijfel doorklinkt. Maar spijt heeft hij niet gehad. Dat bleek ook in artikelen die hij voor kranten schreef waarin hij zijn besluiten verdedigde. Hij vond dat hij op dat moment geen andere keuze had. Hij was het ook niet eens met verwijten die hij van goede vrienden kreeg."

Uit de persoonlijke brieven en documenten bleek dat hij verhoudingen met zijn secretaresses had gehad. Had dat invloed op zijn politieke handelen?
"Nee, ik denk het niet, daarvoor was hij te ambitieus. Het was misschien eerder andersom. Het was een buitengewoon eenzame man die liefde zocht en af en toe naar een aai over zijn bol verlangde."


Tom van den Berge: H.J. van Mook. Een vrij en gelukkig Indonesië.
Thoth, € 29,90

Trouw