Andrée van Es over Indische verleden

Andrée van Es over Indische verleden


Oud-politica Andree van Es. © Frank Jansen

INTERVIEW Afgelopen dinsdag, bij de herdenking van de Japanse capitulatie, sprak Andrée van Es voor het eerst over haar Indische verleden. ,,Een gewone familie, in de oorlog, de wereldoorlog, verspreid over de wereld'', noemde ze het in haar toespraak. Juist om die gewone verhalen een plek te geven zet ze zich in voor Het Indisch Herinneringscentrum.

Nico Heemelaar 20-08-17, 21:28

Waarom ze het verhaal niet eerder heeft verteld, weet ze zelf ook niet. ,,Nooit zo bij stilgestaan, totdat ik werd gevraagd voor de toespraak bij de jaarlijkse Indië-herdenking'', zegt Andrée van Es. ,,Het zal ermee te maken hebben dat ik in het comité van aanbeveling zit voor het Indisch Herinneringscentrum dat in Den Haag komt. Het thema van de herdenking, 'verhalen over leven' sprak mij ook erg aan. Het is belangrijk verhalen op te schrijven en die over te geven aan een volgende generatie. Er zijn nog steeds mensen die het uit de eerste hand kunnen vertellen. In mijn familie is dat alleen nog neef Rob die dat kan.''

Tijdens de jaarlijkse nationale herdenking van de capitulatie van Japan op 15 augustus 1945, waarmee ook in Zuidoost-Azië een einde kwam aan de Tweede Wereldoorlog, verbond zij haar eigen familiegeschiedenis aan die oproep tot overlevering. Uit haar toespraak: ,,Als overlevenden zelf de geschiedenis niet meer kunnen vertellen, kan de geschiedenis herschreven worden, schoongepoetst of vergoelijkt, de eigen historische rol kan worden verfraaid. In tijden van oplevend nationalisme is dat een verleidelijker mechanisme dan in tijden van hoopvolle internationale samenwerking.''

Alles waar Andree van Es in de 64 jaar van haar leven voor heeft gestaan, lijkt in die speech samen te komen. Haar woorden zijn zorgvuldig gekozen, ze articuleert op de manier waarop haar dat op het Tweede Vrijzinnig-Christelijk Lyceum moet zijn bijgebracht en ook haar altijd onberispelijk uiterlijk markeren de afkomst van een meisje uit een keurig gezin uit de Vogelwijk.

Rechtvaardigheid
Uit haar onderliggende boodschap spreekt een groot gevoel voor rechtvaardigheid. Haar leven lang staat zij op de bres voor mensenrechten, onderwijs, arbeid en cultureel erfgoed. Gepokt en gemazeld in de politiek, wordt zij nog steeds veel gevraagd voor bestuurs- en adviescommissies. Vanuit haar functie als voorzitter van de Nederlandse Unesco Commissie vraagt zij in de toespraak ook aandacht voor internationale erkenning van de geschiedenis van gedwongen, systematisch opgezette prostitutie in bezette landen.

Om vervolgens weer snel terug te keren naar het verhaal van haar oma. En niet te vergeten diens zoon Rudy, die als vlieger bij de marine in Nederlands-Indië meer dan 300 drenkelingen uit de Javazee redde, de gewelddadige ondergang overleefde van het evacuatieschip Poelau Bras en krijgsgevangen werd genomen in Palembang en vervolgens overgeplaatst naar de Changi Prison in Singapore.

Andrée van Es citeert een van de spaarzaam overgebleven brieven van haar familie in oorlogstijd, een brief die haar Indische oma op 20 maart 1944 naar Andrées vader stuurt: 'Gaat het goed met je jongen? Hoef je daar geen kou te lijden?' Andrées vader zit dan gevangen in Frankrijk, dicht bij de grens met Zwitserland. Daar heeft hij geprobeerd naar Zwitserland te komen om vanaf daar naar Nederlands-Indië te vluchten. In Frankrijk wordt hij verraden en gevangen gezet. Eenmaal terug in Nederland zou hij de rest van de oorlog op onderduikadressen doorbrengen.

,,Mijn vader is tien jaar geleden overleden'', zegt Andrée van Es. ,,Hij was een Indo geboren in Nederlands-Indië. Na de oorlog is hij er teruggegaan als militair. Mijn grootouders waren voor het einde van de oorlog teruggekeerd van hun evacuatiewoning in Elst naar hun huis in Bezuidenhout. Daar zijn ze omgekomen tijdens het bombardement van maart 1945. Waren ze maar niet teruggekomen, zeiden we vaak tegen elkaar.''

Verschillen
Toch spreekt Andrée van Es over 'een gewone familie in de oorlog'. Of liever gezegd een echte Haags-Indische familie, waarvan er toen zo veel waren. ,,Niet in de sfeer van tempo doeloe of dat er thuis Maleis werd gesproken. Mijn ouders waren van de generatie 'niet achteruit, maar vooruit kijken'. Om die reden werd ook weinig over de oorlog gesproken. De vrienden, familie en klasgenoten die bij ons over de vloer kwamen waren een mengeling van Nederlands en Indisch. We wisten niet beter. Het benoemen van de multiculturele samenleving en de verschillen die dat met zich meebrengt is pas na de massa-immigratie van de jaren '70 en '80 gekomen. Ook wij hadden onze aparte gewoonten. Want terwijl er werd gegniffeld over gekke Nederlanders die hun auto's voor de vakantie naar het buitenland volpakten met aardappels en hagelslag, zo gingen wij met wagens vol rijst en sambal op pad.''

Bescheidenheid gold als deugd in de familie waarin zij opgroeide. De Indische Nederlanders was er alles aan gelegen zo goed en onzichtbaar mogelijk te integreren in de maatschappij. ,,Ik groeide op in een periode van politieke verandering: Vietnam, Baas in Eigen Buik, Maagdenhuisbezetting'', zegt ze. ,,Ook ik voelde mij aangetrokken tot het radicalisme en kreeg heel andere ideeën dan mijn vader over onderwerpen als kolonialisme en het leger. Al stonden we vaak lijnrecht tegenover elkaar, de verstandhouding heeft er nooit onder geleden. Wat ik zeker van mijn ouders heb geleerd is openstaan voor andere meningen. We moeten het op deze wereld met elkaar zien te rooien. Ik ben altijd wars geweest van dogma's.''

Al begon Andrée van Es haar carrière bij de radicale Pacifistisch Socialistische Partij, zij bleef politiek en maatschappelijk altijd een vrije geest. Terwijl ze zich in het begin van haar politieke loopbaan afzette tegen het instituut huwelijk, schreef ze er zelf later een enthousiasmerend pamflet over en trouwde in 1996 met haar grote liefde, de parlementariër Maarten van Traa. Ze verbaasde vriend en vijand toen zij als overtuigd republikein de opdracht aannam om prinses Máxima te begeleiden bij haar inburgering. 'Op een rustige manier een wilde meid', zei schrijver en toenmalig leraar op het Instituut voor Staatsrecht Geert Mak, toen hij haar bij de PSP introduceerde. 'Bij vriend en vijand geliefd' en 'iemand die de vensters tegen elkaar openzet', schreef NRC Handelsblad in een portret bij haar aanstelling in 1999 als directeur van het kennis- en debatcentrum De Balie in Amsterdam.

De laatste kwalificatie beschouwt als een compliment. ,,Zo wil ik ook zijn'', zegt ze. ,,Na mijn wethouderschap in Amsterdam heb ik de partijpolitiek de rug toegekeerd. Dat biedt de gelegenheid andere dingen te doen. Zo ben ik sinds begin dit jaar lid van het college van toezicht van de Orde van Advocaten. Het is boeiend om steeds in nieuwe werelden te stappen. Door mijn leeftijd probeer ik wel meer tijd voor mijzelf vrij te maken. Ik zeg vaker nee, al kost dat moeite. In de toespraak voor de Indië-herdenking heb ik veel tijd en energie gestoken, maar die heb ik ook nu. Ik ben ook blij dat er een ontmoetingscentrum komt om dit soort verhalen te bewaren. Dat centrum hoort ook in Den Haag, de meest Indische stad van Europa.''

Maar hoe zit het met de eigen overlevering van Andrée van Es? In 1988 kreeg zij haar zoon Julien, die zij grotendeels alleen opvoedde. Van 1990 tot 1997 had zij een innige relatie met Maarten van Traa, die ironisch genoeg net als haar oom Rudy op 52-jarige leeftijd door een verkeersongeluk om het leven kwam. Na lange tijd alleen te zijn gebleven, heeft ze sinds twee jaar weer een relatie, met een jeugdvriend uit Den Haag. ,,Ik heb altijd genoeg mensen om mij heen gehad om mij op te vangen. We hebben een kleine familie met één zus die anderhalf jaar ouder is en ook één kind heeft, een dochter. Ik heb een lieve stiefdochter, de dochter van Maarten, Julie en haar man en twee kinderen. Niet dat we de deur platlopen, maar we zijn altijd betrokken met elkaar geweest.''

,,In juni is onze moeder overleden. Mijn zoon is nu 29. Aan de ene kant lijkt hij op mij. Hij heeft ook het ongrijpbare, het niet in een hokje willen passen. Hij is actief in de dancescene, horeca en het nachtleven, werelden die ik amper ken. Ook hij heeft veel meegemaakt, maar ik weet niet of ik meer over persoonlijke dingen praat dan mijn ouders of grootouders deden. Kinderen hoeven ook weer niet alles te weten. Gek genoeg vertelde mijn vader meer over oom Rudy dan oom Rudy zelf deed naar zijn kinderen. Als nicht wist ik daardoor soms meer van hem dan neef Rob. Hij, de zoon van Rudy, kwam als negen maanden oude baby in zijn eerste jappenkamp terecht. Hij is de laatst levende Van Es die de geuren, geluiden, klanken en het ritme van de Japanse bevelen nog aan den lijve heeft ondervonden en daar nog uit de eerste hand over kan vertellen.''

AD