Jan Breman, Koloniaal profijt van onvrije arbeid

In moderne sloppen werkt ieder voor zich
Door: Marcel Hulspas
Gepubliceerd: gisteren 23:12
Update: vandaag 02:33

Overal ter wereld groeien de sloppenwijken. Volgens socioloog Jan Breman is dat geen tijdelijk verschijnsel maar groeit zo een nieuwe, keiharde economische ordening.

Jan Breman, emeritus hoogleraar vergelijkende sociologie, is net teruggekeerd uit India, waar hij onderzoek doet op het platteland van Gujarat. Deze deelstaat, ten noorden van Mumbai, kent de hoogste economische groei van India: 11 procent. Maar de grote massa merkt daar niets van. Breman: ‘Ze verdienen minder dan een dollar per dag. En dat alleen op dagen dat er werk is, ongeveer 150 per jaar. De befaamde trickle down-theorie – dat de armsten onvermijdelijk eens gaan profiteren van de economische groei – is een mythe. Ik kom daar al een halve eeuw en wat ik zie is dat de armsten er niet op vooruitgaan. Dus trekken ze massaal naar de grote stad, naar de sloppen van Mumbai.’

Want daar is het leven beter...
‘Wat je daar ziet is de informele economie. Mensen werken niet in fabrieken maar in kleine werkplaatsen of voor zichzelf. Het is allemaal kleinschalige bedrijvigheid, in de dienstverlenende sector, of het gaat om werk dat is uitbesteed door de grote bedrijven, met betaling op basis van stukloon. Het is met andere woorden verborgen loonarbeid. En dat is een vorm van kapitalisme die niet door de overheid wordt getemd. Het kapitalisme heeft zich daar losgemaakt van de samenleving.’

een eeuw geleden zoveelWas dat hier anders?
‘Ja. Mensen denken vaak dat de sloppen daar zullen verdwijnen, zoals ze hier verdwenen zijn. Maar dat is een misverstand. Er heerst een ander economisch regime. Bram de Swaan heeft dat proces in Europa mooi beschreven in zijn boek Zorg en de staat. Arbeiders die hier in de negentiende eeuw naar de stad trokken, kwamen terecht in grote fabrieken. Ze kwamen met elkaar in contact en werden met elkaar sterker. De economie was arbeidsintensief. Er was een tekort aan arbeid. Hierdoor kon van onderop collectieve actie ontstaan, en werden de betere klassen gedwongen om iets te doen. Er ontstond een ideologie van insluiting. In de moderne sloppen werkt ieder voor zich, is iedereen ieders concurrent. Protest is altijd lokaal en van korte duur.’

Hoe kijkt de Aziatische elite tegen hun proletariaat aan?
‘Als mensen die ze nodig hebben om laagbetaalde arbeid te verrichten, niet als burgers. De ideologie van insluiting ontbreekt.’

Maar bieden de sloppen dan geen kans om hogerop te komen?
‘Dat wordt vaak gesteld, maar ik heb dat nooit gezien. Als je aan de bodem zit, blijf je daar. De sloppen zijn zeker een doorgangshuis, maar niet omhoog. Wat je ziet is een voortdurende circulatie tussen stad en platteland. Wie kan werken, gaat naar de stad. Als er geen werk is, gaan velen terug.’

U heeft eerder onderzoek gedaan naar de onvrije arbeid op de koffieplantages op Java, in wat toen Nederlands-Indië was. De Nederlanders waren daar, toen, niet anders bezig.
‘Kolonialisme is gewoon een ander woord voor globalisering. In de achttiende en negentiende eeuw werd het stramien vastgelegd voor de wereldeconomie. Toen zag je op Java het ontstaan van stelsels van onvrije arbeid, waarbij boeren gedwongen werden op hun land te blijven, om bepaalde producten te verbouwen en die tegen een extreem lage prijs af te staan. Eigenlijk hebben die boeren de prijs betaald voor onze gelijkheid. Je moet bedenken: insluiten betekende niet herverdelen van inkomen, maar het tegengaan van enorme verschillen tussen rijk en arm door middel van publieke voorzieningen en sociale wetgeving. Bijna de helft van de Nederlandse begroting in het midden van de negentiende eeuw was winst uit Indië.’

In de loop van die eeuw is het systeem wel geleidelijk afgeschaft...
‘Maar dat heeft niets veranderd. Onvrije boeren werden rechteloze koelies. En na de dekolonisatie werden de Nederlandse heren vervangen door heren uit eigen land. Dat zag je in alle koloniën gebeuren, en de armoede die daar is geschapen, zal niet vanzelf verdwijnen. We gaan toe naar een wereldeconomie die gedragen wordt door een immens, verpauperd, ongeorganiseerd grootstedelijk proletariaat.’

Jan Breman, Koloniaal profijt van onvrije arbeid. Het boek is verschenen bij Amsterdam University Press, 37,50 euro.

De Pers