Kapers, piraten en boekaniersGeplaatst: 30 januari 2009 20:10, laatste wijziging: 30 januari 2009 20:24
door onze redacteur Willem Bouwman
In de negentiende eeuw ondernamen zeerovers uit Riouw en Lingga, twee eilandengroepen tussen Sumatra en Singapore, jaarlijks een grote rooftocht. Deze aquarel van J.E. Heemskerck van Beest laat een gevecht met Boeginese prauwen bij Riouw in 1820 zien. | foto Nederlands Scheepvaartmuseum, AmsterdamDEN HAAG - Langzaam raakt Nederland betrokken bij de zeeroof in de wateren rond het Oost-Afrikaanse land Somalië. Onlangs ontkwam een Nederlands schip aan Somalische piraten door het piratenschip met lichtkogels in brand te schieten. Vijf kapers sprongen overboord en werden door een Deens marineschip opgepikt uit zee. Nederland wil de vijf nu gaan berechten. Het heeft Denemarken om uitlevering gevraagd. Met het vervolgen van Somalische piraten rakelt Nederland een oude traditie op.
Zeeroof leek een ver en voorbij verleden. Piraten en boekaniers kwamen alleen nog voor in spannende jongensboeken en handleidingen voor kinderfeestjes. Zeeroof spreekt tot de verbeelding, zoals ook Piet Prins begreep toen hij in 1974 een aflevering van de Jeroen en Joost-serie over de boekaniers liet gaan. Jeroen en Joost als boekaniers is een van de tientallen kinderboeken over het onderwerp. Wie de kinderen op passende wijze wil voorbereiden op het proces tegen de Somalische kapers, hoeft maar één stap in de kinderboekenwinkel te doen om een eigentijds piratenboek te vinden. Kapitein Williams piratologie werkboek bijvoorbeeld, door de uitgever gepresenteerd als een 'cursus piratenjagen voor scheepsjongens'.
Duinkerkers
Vanouds heeft Nederland iets met kapers, piraten en boekaniers. De voornaamste zeehelden glorieerden in de strijd tegen de kapers, zoals Maarten Harpertsz. Tromp, die de Duinkerker kapers op de huid zat, en Johan Evertsen, die in 1636 het schip van de beruchte kaperkapitein Jacques Colaert tot zinken bracht. Colaert, een Duinkerker kaper, was 36 jaar lang een plaag geweest voor de Nederlandse scheepvaart. Hij had honderd koopvaarders en 27 oorlogsschepen buitgemaakt en vijftienhonderd stukken geschut veroverd.
Colaert was een kaper en geen piraat. Een piraat voer uit om zichzelf te verrijken, een kaper streed mee in de oorlog en belaagde schepen van de vijand. Zo gebruikten de Spanjaarden de Duinkerker kapers om de Nederlandse schepen te belagen. Hun opdracht kregen ze van de Spaanse landvoogd namens de Spaanse koning, de heer en meester van de Zuidelijke Nederlanden, waartoe Duinkerken destijds behoorde. De Duinkerker kapers vormden een strijdende partij in de Tachtigjarige Oorlog. Hun opdracht werd vastgelegd in een commissiebrief.
Op dezelfde manier gingen de Nederlanders te werk. Michiel Adriaenz. de Ruyter begon zijn schipperscarrière als kaperkapitein. Na drie weken vruchteloos jagen op kapers ving hij in mei 1637 zijn eerste buit, een Duinkerker vissersschuit. Als kaper was hij minder succesvol dan Piet Hein, die in 1628 bij Cuba de Spaanse zilvervloot veroverde. Piet Hein, wiens roem nog altijd bezongen wordt, sneuvelde een jaar later in de strijd tegen de Duinkerker kapers. De Zilvervloot leverde twaalf miljoen gulden op, een fractie van de schade door de Duinkerker en Barbarijse kapers. Tussen 1627 en 1635 veroverden ze ruim zestienhonderd Nederlandse schepen en brachten ze 423 koopvaardij- en visserschepen tot zinken.
Kapers en kaapvaart vormen een rode draad in de Nederlandse geschiedenis. De eerste commissiebrief aan een Nederlandse kaper werd uitgegeven in 1570, twee jaar na het begin van de Opstand tegen Spanje. De ontvanger was een watergeus, Diederik van Sonoy, die handelde in opdracht van stadhouder Willem van Oranje, tevens admiraal-generaal van de Nederlandse vloot. Er was één probleem met de commissiebrief: volgens de tegenpartij, de Spanjaarden, was hij ongeldig, omdat Willem van Oranje tegen de Spaanse koning in opstand gekomen was. Volgens de Spanjaarden waren de watergeuzen geen kapers maar piraten en zeerovers. Nederlandse kapers die in handen van de Spanjaarden vielen, gingen vaak een gruwelijke dood tegemoet. De Duinkerker kapers gooiden hen overboord, 'het recht van voetspoeling'.
Mes, riem en brandewijn
Het in de vaart brengen van kaperschepen, kaapvaart genaamd, was het werk van alledaagse rederijen. De reders kochten een snel en wendbaar schip, meestal een fregat, plaatsten er kanonnen op en wierven manschappen. De kapitein moest een Nederlander zijn, de matrozen kwamen van overal. Als ze aanmonsterden, kregen ze kleren, een riem, een mes en een fles brandewijn. Hun verdiensten liepen op tot vijftien gulden per maand, eventueel aangevuld met de opbrengst van buitgemaakte goederen. Zij voeren overal ter wereld. Op de Atlantische Oceaan en in het Caribisch gebied joeg men op Spaanse schepen, in de Middellandse Zee op Barbarijse zeerovers. De Barbarijse zeerovers hadden een slechte naam, omdat ze christenen tot slaven maakten. De thuishavens van de Barbarijse zeerovers lagen in Marokko, Algiers, Tunis en Tripoli. In de zestiende en zeventiende eeuw waren het vazalstaten van het Turkse rijk, dat op voet van oorlog met het Westen leefde. De Barbarijse zeerovers zagen hun bezigheden als een vorm van oorlog en niet als zeeroof. Ze waren islamiet en vonden de strijd tegen christelijke naties een heilige plicht. Ze zouden zichzelf geen zeerover noemen. Vele Nederlandse schepelingen zijn door hen gevangengenomen en als slaaf verkocht. 'Wie koopt een christen, wie koopt een christen?', schreeuwden de slavenhandelaars.
Sommige slaven werden na het betalen van veel losgeld vrijgelaten. In 1735 werd in Zierikzee een slavenkas opgericht om hen vrij te kopen. Schippers die de haven van Zierikzee verlieten, moesten een deel van hun gage in de slavenkas storten. De slavenkas bestaat nog steeds. Na de watersnoodramp van 1953 werden twee kleuterscholen herbouwd met geld uit de slavenkas.
Napoleon
Kaapvaart bood particulieren de mogelijkheid om aan de oorlog mee te doen. In de negentiende eeuw, toen de overheden sterker werden en particuliere initiatieven ontmoedigden, kwam de kaapvaart aan zijn eind. Zijn lot werd bezegeld in het verdrag van Parijs in 1856, dat ook door Nederland getekend werd.
De Nederlandse kaapvaart was al in de Franse tijd ten einde gekomen. In 1810 was er voor het laatst een kaper de haven uitgevaren, om afbreuk te doen aan de Engelse handelsvaart - Engeland was toen in oorlog met keizer Napoleon en dus ook met Nederland, een van Napoleons vazalstaten. De Nederlandse kapers waren één voor één door de Engelsen verschalkt. In 1816, toen de Fransen verdreven waren, vormden Nederland en Engeland een gemeenschappelijke oorlogsvloot om de Barbarijse kapersnesten uit te roken. Algiers werd gebombardeerd, van de Barbarijse kapers werd weinig meer vernomen.
Kapers en piraten bleven een probleem, vooral in Nederlands-Indië, waar het Nederlands gezag in de loop van de negentiende eeuw gestaag werd uitgebreid. De Indische archipel met zijn vele nauwe straten en ettelijke sultanaten en vorstendommetjes leende zich uitstekend voor piraterij. De vele prinsen die geen koning of sultan konden worden, zochten hun verdiensten in de zeeroverij. In sommige streken was het een middel van bestaan. Zeerovers uit Riouw en Lingga, twee eilandengroepen tussen Sumatra en Singapore, ondernamen jaarlijks een grote rooftocht. Het was een professionele bezigheid, waarbij vakkundig rekening gehouden werd met heersende winden en stromingen. Vaak ging zeeroof gepaard met mensenroof, die weer tot slavernij en slavenhandel leidde. Wreedheid was de regel. Bij het minste verzet werden mannen gedood, zei een inlandse vrouw in een rapport van het koloniaal gezag. ,,Kinderen die veel huilen of ziekelijk zijn, worden altijd in zee gegooid, behalve als het kinderen zijn die de roovers zelve bij gevangene vrouwen verwekt hebben.''
De piraterij maakte het Nederlands gezag over de archipel ongeloofwaardig bij de grote mogendheden. Het bestreed de piraterij om zijn aanwezigheid te rechtvaardigen en buitenlands ingrijpen af te wenden. Uiteindelijk werd de piraterij teruggedrongen, tot heil van de bevolking, die soms uit vrees voor de zeerovers uit de kustgebieden weggetrokken was.
Boekaniers, een piratenslag apart
Een kaper is geen piraat en een piraat is niet altijd een boekanier. Een boekanier was een Franse of Engelse zeerover die in de zeventiende en achttiende eeuw de kusten van Zuid-Amerika en de Caribische eilanden onveilig maakte. Van oorsprong waren boekaniers contractslaven die waren gevlucht en zich in leven hielden met veediefstal: het woord is afgeleid van het Franse boucanier of buffeljager.
De boekaniers vormden een tegencultuur: ze deden alles wat verboden was. Ze tartten het heteroseksuele huwelijk door als mannen elkaar het jawoord te geven. Ook vereerden ze de duivel, omdat ze meenden dat God aan de zijde van de heersers stond. Dan moest de duivel wel aan de zijde van het uitschot staan en alle eer ontvangen. Sommige boekaniers brandden kaarsen voor de satan en droegen zwarte missen op.
Dat moesten de heersers niet te weten komen. In 1656 werd in Batavia, Nederlands-Indië, een boekanier veroordeeld die z'n ziel aan satan had verkocht. Hij werd aan een duiveluitdrijver overhandigd, vervolgens gewurgd, waarna men zijn lichaam met kruit in stukken blies en de ledematen aan de gieren voerde.
Nederlands Dagblad
vr 30 jan 2009 - 22:30