De Oorlog deel 8: loodzware jaren

De Oorlog deel 8: loodzware jaren
Zondag 13 december, 20.15u. Nederland 2


Nederland was bevrijd, in mei 1945, maar toen de eerste vreugde daarover enigszins was weggeëbd, bleek het land te zijn opgescheept met een aantal reusachtige problemen.

De wederopbouw van het geruïneerde land en de berechting van vele duizenden collaborateurs eisten alle aandacht op, maar toen daar ook nog een heuse oorlog aan de andere kant van de aardbol bijkwam, het escalerende conflict met de republiek Indonesië, toen groeiden de problemen Nederland boven het hoofd.

Daarom heet deel 8 van de NPS-serie De Oorlog ook ‘Loodzware Jaren’. Deze aflevering behandelt de periode van vijf jaar ná de oorlog die voor de ontwikkeling van Nederland van zo’n grote betekenis zijn geweest.

De eerste maanden na de bevrijding bood Nederland direct al een aanblik vol tegenstellingen. Tegenover de enorme vreugde over de nederlaag van de Duitsers en de herwonnen vrijheid, stond het verdriet om al die mensen die de oorlog niet hadden overleefd.

De schok was enorm, toen duidelijk werd wat er zich in de Duitse vernietigingskampen had afgespeeld. Vooral de joodse gemeenschap in Nederland bleek grotendeels uitgemoord; en degenen die wél terugkwamen voelden zich hier maar zelden welkom.

Toch ging al snel alle aandacht naar de wederopbouw. Eerst moest Nederland vrijgemaakt worden van mijnen, waardoor de landbouw en daarmee de voedselvoorziening weer op gang kon worden gebracht. Daarna volgde de rest van de economie, die nog jarenlang te kampen had met een ernstig gebrek aan grondstoffen en uiterst gebrekkige transportmogelijkheden.

Tegelijkertijd kwam de grootste juridische operatie uit de geschiedenis op gang: de berechting van tienduizenden Nederlanders die verdacht werden van collaboratie, steunverlening aan de vijand. Eerst zijn er meer dan 100.000 mensen van huis gehaald en geïnterneerd in kampen. Daarbij is het vaak niet zachtzinnig toegegaan, er hebben zich in die kampen veel misstanden voorgedaan.

Na een eerste schifting zijn er meer dan 60.000 veroordelingen uitgesproken, de meeste door speciale tribunalen, maar ook bijna 16.000 door bijzondere gerechtshoven. Daarbij zijn ook tientallen doodvonnissen voltrokken.

Maar de grootste aandacht ging toch uit naar Indonesië: vanaf eind 1945 begon Nederland op grote schaal troepen te sturen naar de voormalige kolonie, die zich aan een hernieuwde Nederlandse greep wilde ontworstelen. Uiteindelijk zijn meer dan 100.000 soldaten in de strijd geworpen, een strijd die aanvankelijk vooral economisch geïnspireerd leek.

Nederland had de deviezen uit de Indische economie hard nodig, al was het maar om die enorme militaire inspanning te kunnen betalen. Toen de bodem van de schatkist in zicht kwam, eiste PvdA-minister Lieftinck van zijn collega’s dat er een militaire actie zou komen om de plantages in Indonesië weer open te krijgen, zodat er weer financiële middelen beschikbaar zouden komen.

Nederland ging tot twee keer toe in de aanval, en noemde het beide keren ‘politionele acties’ om te benadrukken dat het om binnenlandse aangelegenheden ging. In Indonesië heten deze acties ‘Agressie I’ en ‘Agressie II’.

En het bleef geen binnenlandse aangelegenheid; de hele wereld bemoeide zich ermee. De nieuwe Veiligheidsraad van de Verenigde Naties veroordeelde het Nederlandse militaire geweld en probeerde bemiddeling tot stand te brengen. In de laatste fase, vanaf 1949, was er sprake van een pure guerilla-oorlog, waarvan steeds meer Nederlandse militairen het slachtoffer werden.

Daardoor brokkelde de steun van de bevolking, die aanvankelijk heel groot was geweest, steeds meer af, tot Nederland de strijd staakte en in december 1949 de soevereiniteit over het eilandenrijk aan de republiek Indonesië overdroeg.

In dit deel 8 van de serie De Oorlog praat presentator Rob Trip met mensen die aan beide zijden van de oorlog hebben gestreden. De aflevering laat ook veel beeldmateriaal zien uit deze oorlog.

Zondag 13 december, NPS, De Oorlog deel 8, Loodzware Jaren, Nederland 2, 20.15 uur
Herhaling: zaterdag 19 december, Nederland 2, 13.40u

Geschiedenis.vpro

maandag 14 december 2009 door Hans Beerekamp

Zapkliklees: “Wat was de vrede mooi, in de oorlog”

De laatste twee afleveringen van de negendelige reeks De oorlog (NPS) bestrijken de periode na 5 mei 1945. Voorzover ik weet is er in eerdere televisiegeschiedschrijving van de Tweede Wereldoorlog nooit zo zwaar ingezet op de nasleep. Die is om velerlei redenen immers lang onderbelicht gebleven.

Presentator Rob Trip citeerde gisteren in deel 8, Loodzware jaren, over het tijdvak 1945-49, een anonieme verzuchting: „Wat was de vrede mooi, toen het nog oorlog was.” Afgezien van de schaarste en de teleurstelling over het uitblijven van een doorbraak in de vooroorlogse politieke verhoudingen, neemt de serie onder eindredactie van Ad van Liempt twee tot op de dag van vandaag nog nauwelijks verwerkte problemen uit de eerste naoorlogse jaren onder de loep.

Het eerste was een onvermogen van de samenleving, dus van de autoriteiten, fatsoenlijk om te gaan met al diegenen die plotseling in een heel andere situatie terechtkwamen. Dat gold voor de repatrianten uit Nederlands-Indië, maar ook voor de uit Duitsland teruggekeerde dwangarbeiders en ingezetenen van concentratiekampen. Hun viel een kille, wantrouwige houding ten deel. In het geval van de slachtoffers van de Jodenvervolging was dat wel heel lastig te verkroppen.

Maar ook de bejegening van apert foute Nederlanders, veelal leden van de NSB, vertoonde meer uitwassen dan het algemeen bekend geworden kaal knippen van de „moffenhoeren”. De oorlog excelleert in het openbaren van onbekende filmopnamen, documenten en dagboekfragmenten, die de details invullen. Zo wordt nu verhaald hoe de aan de Amsterdamse Levantkade opgesloten landverraders getrakteerde werden op een dressing van dode vliegen over hun rantsoen en dat in de Harskamp bewakers af en toe in het wilde weg door de muren van de barakken schoten. Maar een echte Bijltjesdag met lynchpartijen, zoals in Frankrijk, bleef uit.

Het andere grote probleem was het militaire optreden tegen de zichzelf onafhankelijk verklarende republiek Indonesië. De oorlog documenteert de onzinnigheid van de term „politionele acties” en laat ook zien hoe groot het verzet in binnen- en buitenland was tegen de bescherming van de koloniale belangen. Ik wist niet dat 20 procent van de dienstplichtigen Indonesiëweigeraar was en dat 500 van hen veroordeeld werden tot meerdere jaren gevangenisstraf. Ook schrok ik van het feit dat er in die tijd gemiddeld 160 Nederlandse militairen per maand sneuvelden.

De oorlog is een monumentale serie geworden, ook al waren de eerste afleveringen soms dramatisch weinig meeslepend. De samenstellers kozen terecht voor ongemakkelijke televisie.

NRC

dinsdag 15 december 2009 door Elsbeth Etty

De normgevende herinnering

Aan het slot van zijn monumentale geschiedschrijving van Nederland in de Tweede Wereldoorlog constateerde dr. L. de Jong eind jaren 80 dat de „smartelijke, maar tegelijk ook normgevende” herinneringen aan de Duitse bezetting in de twintigste eeuw levend waren gebleven. „Hoe en hoelang zij op de Nederlandse samenleving zullen inwerken, weet niemand”, voegde hij daaraan toe. „Latere generaties zullen aan de jaren 1939-1945 vragen stellen die wij thans niet eens kunnen bevroeden.”

Zondag wordt het laatste deel uitgezonden van de televisieserie De Oorlog van de NPS. De naoorlogse generatie onderzoekers en televisiemakers die de serie vervaardigde (onder eindredactie van Ad van Liempt en sober gepresenteerd door Rob Trip) heeft andere accenten gelegd dan De Jong in zijn beroemde serie De Bezetting uit de jaren 60. Maar de ‘normgevende herinneringen’ zijn onaantastbaar gebleken. Het ‘finale’ oordeel van De Jong (hem is nogal eens zwart-witdenken verweten) luidde dat het algemene beeld in Nederland niet afweek van dat in andere bezette landen: „In elk land is gecollaboreerd, in elk land is verzet geboden, in elk land is er een relatief kleine illegaliteit geweest.” Dit beeld is volledig in stand gebleven.


De makers van De Oorlog verdienen een groot compliment voor het intensieve en gewetensvolle onderzoek dat aan de serie ten grondslag ligt. Onbekend beeldmateriaal en tot dusver verborgen egodocumenten vormden het uitgangspunt. Dankzij de invoelbaarheid van de ervaringen van getuigen en de onbevangenheid van de makers leverde dit een eigentijdse vorm van geschiedschrijving en een overtuigend beeld op.

Meer dan bij De Jong lag in De Oorlog de nadruk op het dagelijks leven gedurende de bezetting. Hier werd de geschiedenis getoond van mensen die alleen maar zo goed mogelijk wilden overleven. De serie vertelde ook het verhaal van de wegkijkers, meelopers en daders, inclusief collaborateurs en NSB’ers. Het is een verdienste van deze benadering dat allerlei nuances van recent historisch onderzoek naar de Tweede Wereldoorlog nu een breed publiek hebben kunnen bereiken. Een nadeel van de keuzes, die onvermijdelijk moesten worden gemaakt, is dat het verzet er hierdoor nogal bekaaid vanaf is gekomen. In het boek De Oorlog dat Van Liempt op basis van de televisieserie heeft gepubliceerd, komen de namen van de iconen van het verzet niet voor, geen Gerrit-Jan van der Veen, Hannie Schaft, Johannes Post. Uiteraard is elk streven naar volledigheid bij een dergelijke onderneming een illusie, maar men kan ook té huiverig zijn voor symbolen van morele heldenmoed.

Het laatste deel zal zondag onder meer gaan over de herdenkingen – met alle conflicten gedurende de Koude Oorlog van dien – en over de affaires en debatten aangaande de waardering van de verschillende aspecten van collaboratie en verzet. Op de achtergrond hiervan staat wat De Jong het ‘normgevende’ van de herinnering aan de bezetting heeft genoemd.

Op dit punt heeft Van Liempts serie weliswaar nuances aangebracht en andere accenten gelegd dan voorheen, maar De Jongs verwachting dat een volgende generatie „vragen die wij thans niet eens kunnen bevroeden” zou stellen, is nog niet uitgekomen. Van een paradigmawisseling in de perceptie van de Tweede Wereldoorlog is geen sprake. De makers stelden zich expliciet ten doel „weg te blijven uit de klassieke goed-fout-oordelen en uit het geijkte schema van collaboratie en verzet”, zoals Van Liempt het formuleerde. „We hebben geprobeerd ons zoveel mogelijk van morele appreciaties te onthouden en die over te laten aan de kijker”, zei hij in een lezing over de serie. Maar ook zonder morele oordelen op te dringen, laat De Oorlog geen twijfel bestaan aan de onmenselijkheid van de nazi-ideologie en aan het verband tussen discriminatie en genocide.

Ook De Oorlog heeft de oorlog als moreel ijkpunt, dat wil zeggen: meer afstand, meer relativering, meer nuancering verandert niets aan het aan WO II ontleende idee van de universele rechten van de mens en de dure plicht van de internationale gemeenschap deze tegen iedere prijs te handhaven. Dat blijft de norm die wij sinds de Holocaust moeten stellen. In zijn recente ideeëngeschiedenis De uitvinding van de mensheid schrijft politicoloog Siep Stuurman dat ideeën ertoe doen: „Wat mensen denken en onder woorden brengen, heeft invloed op het verloop van de geschiedenis (…) De grenzen van het denkbare stellen ook grenzen aan de praktische gedragslijnen die denkbaar en dus realiseerbaar zijn.” Mensen passen hun denkbeelden weliswaar aan hun belangen aan, maar het omgekeerde is evenzeer het geval. Mensenrechten gaan boven vermeende staatsraison en Realpolitik.

Daarom ben ik het niet eens met Ad van Liempt als hij in het laatste hoofdstuk van De Oorlog de staf breekt over ‘moralistische conclusies’ die in alle naoorlogse debatten werden getrokken als dooddoener in allerlei gekissebis. „Wie zich in een discussie beriep op de waarden die in de Tweede Wereldoorlog op het spel stonden, had bij voorbaat het gelijk aan zijn zijde”, schrijft hij ironisch. Maar hij spreekt zichzelf daar tegen, want het is hem niet ontgaan, dat wie zich met een beroep op die waarden keerde tegen Nederlandse oorlogsmisdaden in Indië allesbehalve ‘bij voorbaat gelijk’ kreeg. Integendeel, de staatsraison ging boven de mensenrechten. De door de ervaring van de oorlog gestelde norm werd in Indië dadelijk geschonden.

Het is waar dat ‘de oorlog als norm’ vaak is misbruikt voor provocaties en pogingen anderen de mond te snoeren. Maar ik denk dat het normgevende karakter van de herinnering, het morele ijkpunt voor het denken over mensenrechten, ook in De Oorlog is bevestigd, wat de serie en het boek van Van Liempt alleen maar waardevoller maakt.

NRC