Bronnen: Zie deel 1 van Koloniaal Bestuur tot 1800.
Hervormingen in de Franse tijd.
In Indië ging voorlopig alles op de oude voet verder, omdat door de nieuwe oorlog met Engeland (de vierde) de contacten met het vaderland sinds 1795 waren verbroken.
In Nederland werden wel echter plannen ontwikkeld voor een nieuwe vorm van koloniaal bestuur, dat echter geheel overeenkomstig de principes van de ex-VOC "aan den koophandel het meeste nut en aan 's lands finantien het meeste voordeel" moest brengen.
Weliswaar diende het toekomstige bestuur de Oostindische bezittingen ook tot de "hoogst mogelijke trap van welvaart" te voeren, maar die verlichte gedachte heeft pas aan het eind van de 19de eeuw werkelijk invulling gekregen.
In de koloniën zelf stak een geheel nieuwe frisse wind op, zeg maar zelfs een complete tropenstorm, met de komst van de gouverneur generaal H.W. Daendels in 1808.
In de overtuiging dat de Nederlanders de souvereine en bestuurlijke autoriteit over heel Java toekwam, streefde de "donderende" maarschalk doelbewust en waar nodig zelfs vernietigende hervorming na.
Javaanse vorsten van Yogya en Surakarta, die onder de VOC onafhankelijke heersers waren, dwong hij gelijk de regenten in de Preanger, in een ambtelijk keurslijf. Boven en naast hen, stelde Daendels Nederlandse bestuursambtenaren aan, van wie hij eiste dat zij te allen tijde het Nederlandse gezag uitoefenden met enkel het Nederlandse belang voor ogen.
Kort na Daendels vertrek in 1811, vielen de kolonien in Engelse handen.
De Britse luitenant-gouverneur T.S. Raffles die de kolonien bestuurde tot 1816 was zo mogelijk nog onstuimiger als zijn voorganger Daendels. Raffles werd in zijn rang en hoedanigheid benoemd door Lord Minto.
Met één pennestreek maakte hij een einde aan alle feodale herendiensten en verplichte leveranties van rijst, hout, peper, koffie, katoen of indigo, die van de Javaanse bevolking werd geëist en nog uit de VOC tijd stamden.
Niet door dwangcultuur maar in economische vrijheid zou Java moeten bloeien.
(Noot editor: Mij is onbekend wat er echter met de overige gebieden van de koloniën - buiten Java - op stapel stond.)
Raffles maakte echter een uitzondering voor de Preanger, wegens de lucratieve opbrengsten uit de koffie cultuur. !!!
In de overige gebieden verving Raffles het bestaande systeem door een systeem van landheffing, een soort vaste belasting in geld op de rijst- en koffieoogst en koos voor zijn stelsel de desa als administrative eenheid in plaats van het veel grotere regentschap en op deze wijze bracht hij het Europese bestuur dichter bij de Javaanse bevolking.
(Noot editor: Mij is onbekend of er op andere landbouwprodukten tijdens invoering van dit systeem eveneens belasting werd geheven, aangezien men enkel memoreert aan rijst en koffie.)
Het Koloniale Bestuur.
Na teruggave van de koloniën door Engeland aan Nederland in 1816 bouwde het Nederlandse gouvernement voort op de ervaringen van Daendels en Raffles.
De Javaanse bevolking stond onder het gezag van de "inlandse" ambtenaren, die tegelijk volkshoofden waren. Zij ontleenden hun autoriteit aan oude aristocratische afkomst en niet of nauwelijks aan de ambtelijke aanstelling door Nederland.
De Javaanse regenten waren de "vertrouwde raadslieden" en tegelijk de "jongere broer" van de hoogste Europese ambtenaar ter plekke, namelijk de Resident.
De Assistent Residenten en controleurs verrichtten het handwerk voor de Resident, maar hun direct contact met de plaatselijke bevolking bleef tot het minimum beperkt.
De Europese ambtenaren waren doorgaans zonen uit gegoede Nederlandse families die om één of andere reden in Nederland NIET aan de slag kwamen en op Java voelden zij zich "Grand Seigneurs" en hun bestuurstaak was betrekkelijk eenvoudig.
"Een ambtenaar behoefde slechts een goed administrateur te zijn in den gewonen zin en voorts een zachtzinnig en eerlijk mensch om een goed resident te wezen."
Hun belangrijkste taak, innen van landrente, regelde zichzelf, omdat de ingewikkelde omslag over de bevolking, de verantwoordelijkheid was van de plaatselijke desahoofden.
De bezigheden van de Europese ambtenaren lagen hoofdzakelijk op het representatieve vlak, immers: "Bekend is dat uiterlijke praal, een statige houding en bedaarde redenering gepaard met beleefde zedigheid, de beste middelen zijn om het vertrouwen, eerbied en ontzag bij de Javanen in het bizonder in te boezemen."
Groot was dan ook de weerstand tegen de invoering van het cultuurstelsel in 1830, dat de taak van de Europese ambtenaar behoorlijk verzwaarde.
Johannes van den Bosch (1780-1844) was van 1830-1834 gouverneur-generaal van Indië en hij voerde het Cultuurstelsel in; het werd een ramp voor de lokale bevolking en een redding voor de lege schatkist van het jonge koninkrijk der Nederlanden. !!!
De residenten zouden zelf voortaan de suikerriet- en indigovelden o.a. moeten inspecteren en zich bijvoorbeeld persoonlijk moeten bemoeien met het toezicht op de productie en verzending van het product. "Stel je voor, dat wij over den stuyvenden weg zouden moeten gaan en door het stof bedekt en in vorm en kleding niet meer herkenbaar."
De GG van den Bosch omzeilde deze problemen door een toeslag op het salaris te verrekenen van de Europese ambtenaren en ook op het salaris van de Javaanse regenten, berekend naar de opbrengst van de producten die onder toezicht werden verbouwd en maakte op die manier de betrokkenen directe belanghebbenden.
Maar, door natuurlijke verschillen in de landbouwgebieden, verschilden de cultuurpercenten echter sterk per residentie en veelvuldige over-verplaatsingen van de Europese ambtenaren vond dan ook gestadig plaats, om op die wijze alle Europese ambtenaren gelijkelijk te kunnen laten delen.
Het gevolg van dit systeem was echter, dat de slagvaardigheid van het koloniaal bestuur op deze wijze behoorlijk werd geschaad. De steeds verkassende Europese ambtenaren kregen nauwelijks de tijd om zich te verdiepen in de lokale problemen, veelvuldige fraude trad op, uitbuiting en misbruik eveneens en uiteindelijk werden in 1866 deze cultuurpercenten weer afgeschaft.
Deel 2 en tevens laatste deel van dit artikel volgt: Het rechtstreekse Nederlandse bestuur zoals het Traktaat van London voorschreef.
ma 15 feb 2010 - 5:00